Chĭng-dièu

Chók-cê̤ṳ Wikipedia
(Iù Muāng-chĭng dêng-hióng lì gì)

Chăng-kō̤ Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Háng-cê gì bēng-buōng. / 參考閩東語漢字其版本。


Dâi-chĭng-guók
ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ
ᡤᡠᡵᡠᠨ

大清國
1636 nièng–1912 nièng
Chĭng-dièu gì
guók-gì (1889–1912)
Chĭng-dièu huòng-dá̤ gì éng
huòng-dá̤ gì éng
Guók-gŏ̤: 鞏金甌
"Gṳ̄ng gĭng-ĕu"
(1911–1912)
Chĭng-dièu ê só͘-chāi.
Siū-dŭ Mukden (Sīng-iòng)
(1636–1644)
Sông-tiĕng (Báe̤k-gĭng)
(1644–1912)
Guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng Muāng-ciŭ-ngṳ̄
Tŭng-ê̤ṳng ngṳ̄-ngiòng Muāng-ciŭ-ngṳ̄, Háng-ngṳ̄, Mùng-gū-ngṳ̄, Câung-ngṳ̄, Mì-ngù-ī-ngṳ̄
Céng-hū gŭng-ciō-cié
huòng-dá̤  
• 1611–1661
Sông-dê
• 1661–1722
Kŏng-hĭ
• 1735–1795
Gièng-lṳ̀ng
• 1908–1912
Sŏng-tūng
Lĭk-sṳ̄  
• gāi guók-hô̤ Dâi-chĭng
1636 nièng
• ciéng-liāng Báe̤k-gĭng
1644
• miĕk Dài-uăng
1683
1840
• Sŏng-tūng tó̤i-ôi
1912 nièng
Miêng-cék
1760 13,150,000 km2 (5,080,000 sq mi)
1790 14,700,000 km2 (5,700,000 sq mi)
Ìng-kēu
• 1740
140,000,000
• 1776
268,238,000
• 1790
301,000,000
Huó-bê liōng
cĭ-sèng guók-gă
cĭ-âu guók-gă
Hâiu-gĭng
Dâi-sông
Nàng-mìng
Dzungar Hāng-guók
Dṳ̆ng-huà Mìng-guók
Mùng-gū
Să̤-câung
Uryankhay Gê̤ṳng-huò-guók
Dài-uăng Mìng-ciō-guók
Dāng sṳ̆k

Chĭng-dièu (清朝), hĕ̤k-ciā hô̤ lā̤ Muāng-chĭng (滿清), Dâi-chĭng (大清, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ
ᡤᡠᡵᡠᠨ
) gâe̤ng Chĭng-guók (清國), sê Dṳ̆ng-guók có̤i-hâiu siŏh-ciáh hŭng-gióng Uòng-dièu (封建王朝). Muāng-chĭng gì huòng-dá̤ dŭ sê Muāng-ciŭ-nè̤ng (hiêng-câi hô̤ lā̤ Muāng-cŭk-nè̤ng), sáng “Ái-sĭng Gáuk-lò̤” (愛新覺羅, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: ᠠᡳ᠌ᠰᡳᠨ
ᡤᡳᠣᡵᠣ
).

Muāng-chĭng huóng-dá̤ gì cū-cūng sê Gióng-ciŭ Nṳ̄-cĭng (建州女真) gì siū-liāng. Nū-ī-hăk-cà̤ gì nông-bâ, ĭ-gŭng gâe̤ng ngiê-gŭng dŭ găk Mìng-dièu páh Nṳ̄-cĭng-nè̤ng puáng-lâung gì sèng-âu ké̤ṳk nè̤ng tài-sī, gáu-muōi Nū-ī-hăk-cà̤ cêu cióh cuòi kī-bĭng, cê-chĭng Hâiu-gĭng huòng-dá̤, huăng-dó̤i Mìng-dièu. Mìng-dièu puái bĭng tié-lāu kó̤ páh, dŭ mâ̤ iàng. Muāng-ciŭ-nè̤ng lièng-hăk Mùng-gū, chă-nék-giāng páh gáu Báe̤k-gĭng-siàng. Gái hô̤ ô Uòng Cùng-huáng (袁崇煥), Sŏng Sìng-cūng (孫承宗) gáuk-nè̤ng gì bō̤-hô, ciā siàng cá mò̤ ké̤ṳk ĭ páh giâ lì.

Gáu Huòng Tái-gĭk chiū lā̤, ngék-siū iā sâ̤ Háng-nè̤ng lì có̤ ĭ gì buô-hâ. Muāng-chĭng muōng biéng muōng giòng-duâi, páh iàng Dièu-siēng, páh giâ Mùng-gū, 1636 nièng, ciŏng guók-hô̤ gāi siàng Dâi-chĭng.

Hī sèng-âu Săng-hāi-guăng (山海關) sê Mìng-dièu gâe̤ng Muāng-ciŭ (滿洲, hiêng-câi hô̤ lā̤ “Dĕ̤ng-báe̤k”) gì biĕng-gái. Mìng-dièu puái Ngù Săng-gié (吳三桂) kó̤ siū guăng. Ciā Ngù Săng-gié sê siŏh ciáh chók-miàng gì ciŏng-gŭng, Muāng-ciŭ-nè̤ng dŭ iā giăng ĭ.

1644 nièng, Lī Cê̤ṳ-sìng (李自成) cô̤-huāng chuàng-ôi (造反篡位), Ngù Săng-gié gì nông-bâ ké̤ṳk Lī Cê̤ṳ-sìng bŏng-gá, ĭ sá̤-bò̤ (細婆) Dìng Uòng-uòng (陳圓圓) iâ ké̤ṳk Lī Cê̤ṳ-sìng gì buô-hâ Làu Cŭng-mīng (劉宗敏) dŏk kó̤. Ngù Săng-gié iā sêu-ké, cêu bóng Muāng-chĭng buô-dôi diē guăng, ciŏng Lī Cê̤ṳ-sìng miĕk lâi. Cī siŏh nièng, Muāng-chĭng ciŏng siū-dŭ buăng gáu Báe̤k-gĭng.

Muāng-chĭng diē guăng ī-hâiu diòng 10 ciáh huòng-dá̤ (muôi diē guăng gì sèng-âu gó ô 2 ciáh). 1911 nièng huák-sĕng̤ Sĭng-hâi Gáik-mêng (辛亥革命), Muāng-chĭng ké̤ṳk Sŏng Dṳ̆ng-săngDṳ̆ng-huà Mìng-guók tŭi-huăng.

Muāng-chĭng gì huòng-dá̤[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]

chiông nièng-hô̤ miêu-hô̤ ié-hô̤ miàng-cê câi-ôi
1 Tiĕng-mêng
天命
Tái-cū
太祖
Gŏ̤-huòng-dá̤
高皇帝
Nū-ī-hăk-cà̤
努爾哈齊
1616 - 1626
2 Tiĕng-chŭng
天聰
Cùng-dáik
崇德
Tái-cŭng
太宗
Ùng-huòng-dá̤
文皇帝
Huòng Tái-gĭk
皇太極
1626 - 1643
3 Sông-dê
順治
Sié-cū
世祖
Ciŏng-huòng-dá̤
章皇帝
Hók-lìng
福臨
1643-1661
4 Kŏng-hĭ
康熙
Séng-cū
聖祖
Ìng-huòng-dá̤
仁皇帝
Hièng-iék
玄燁
1661 - 1722
5 Ṳ̆ng-céng
雍正
Sié-cŭng
世宗
Hièng-huòng-dá̤
憲皇帝
Êng-cĭng
胤禛
1722 - 1735
6 Gièng-lṳ̀ng
乾隆
Gŏ̤-cŭng
高宗
Sùng-huòng-dá̤
純皇帝
Hùng-lĭk
弘曆
1735 - 1795
7 Gă-kéng
嘉慶
Ìng-cŭng
仁宗
Iô-huòng-dá̤
睿皇帝
Īng-iēng
顒琰
1796 - 1820
8 Dô̤-guŏng
道光
Sŏng-cŭng
宣宗
Sìng-huòng-dá̤
成皇帝
Mìng-nìng
旻寧
1820 - 1850
9 Hièng-hŭng
咸豐
Ùng-cŭng
文宗
Hièng-huòng-dá̤
憲皇帝
Ĭk-cê̤ṳ
奕詝
1850 - 1861
10 Dùng-dê
同治
Mŭk-cŭng
穆宗
Ngiê-huòng-dá̤
毅皇帝
Cái-sùng
載淳
1861 - 1875
11 Guŏng-sê̤ṳ
光緒
Dáik-cŭng
德宗
Gīng-huòng-dá̤
景皇帝
Cái-tièng
載湉
1875 - 1908
12 Sŏng-tūng
宣統
mò̤ mò̤ Puō-ngì
溥儀
1908 - 1912
Wikimedia Commons diē-sié ô gâe̤ng Chĭng-dièu ô-găng-guó gì nô̤i-ṳ̀ng.


Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄
Sṳ̄-sèng | | Siŏng | Ciŭ (Să̤-ciŭ, Dĕ̤ng-ciŭ, Chŭng-chiŭ, Ciéng-guók) | Cìng | Háng (Să̤-háng, Sĭng, Dĕ̤ng-háng) | Săng-guók (Cò̤-ngôi, Sṳ̆k-háng, Dĕ̤ng-ngù) | Céng (Să̤-céng, Dĕ̤ng-céng) | Ngū-hù Sĕk-lĕ̤k-guók (Sìng-háng, Sèng-diêu, Hâiu-diêu, Sèng-liòng, Sèng-iĕng, Sèng-cìng, Hâiu-iĕng, Hâiu-cìng, Să̤-cìng, Hâiu-liòng, Nàng-liòng, Să̤-liòng, Báe̤k-liòng, Nàng-iĕng, Báe̤k-iĕng, ) | Nàng-báe̤k-dièu (Nàng-dièu: Làu-sóng, Nàng-cà̤, Nàng-liòng, Nàng-dìng; Báe̤k-dièu: Báe̤k-ngôi, Să̤-ngôi, Dĕ̤ng-ngôi, Báe̤k-ciŭ, Báe̤k-cà̤) | Sùi | Dòng | Ngū-dâi Sĕk-guók (Ngū-dâi: Hâiu-liòng, Hâiu-dòng, Hâiu-céng, Hâiu-háng, Hâiu-ciŭ; Sĕk-guók: Ngù-uŏk, Mìng, Gĭng-nàng, Mā-chū, Iòng-ngù, Nàng-dòng, Nàng-háng, Báe̤k-háng, Sèng-sṳ̆k, Hâiu-sṳ̆k) | Sóng (Báe̤k-sóng, Nàng-sóng) | Lièu | Gĭng | Să̤-hâ | Nguòng | Mìng (Nàng-mìng) | Chĭng | Dṳ̆ng-huà Mìng-guók | Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók