Hók-gióng lĭk-sṳ̄
Hók-gióng gì lĭk-sṳ̄ gé diŏh â-dā̤.
Mìng-uŏk[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Mìng gâe̤ng Uŏk gì ṳ̀ng-hăk[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Hók-gióng có̤i cā gì mìng-chĭng (名稱) sê Mìng (閩), buōng-iòng gṳ̆-mìng sê Mìng-nè̤ng, sṳ̆k Màng (蠻) gì siŏh ciĕ. Gū-cā gì Mìng, bău-guák gĭng-dáng ciòng-buô Hók-gióng, Guōng-dĕ̤ng dĕ̤ng-buô Dièu-ciŭ (潮州) Mùi-ciŭ (梅州), ī-gĭk Ciék-gŏng nàng-buô Ŭng-ciŭ (溫州) Dài-ciŭ (台州) dê-buàng. Mìng-nè̤ng buái siè có̤ cū-siĕng, gâe̤ng Huà-hâ-cŭk buái lṳ̀ng gì ùng-huá mâ̤ siŏh-iông.
Sèng 334 nièng, Uŏk-guók gâe̤ng Chū-guók páh ciéng sék-bâi, Uŏk-uòng Sŏng Ù-giŏng (孫無疆, Gĕu-ciēng (勾踐) gì hâiu-iô) ké̤ṳk tài sī, Uŏk-guók miĕk-uòng. Uŏk-guók gṳ̆-mìng Uŏk-nè̤ng iù-sê téng hāi-diô cāu diē Mìng-nè̤ng gì dê-buàng. Uŏk-nè̤ng gì tā̤-hìng dĕk-diēng gâe̤ng sĕng-uăk sĭk-guáng ké̤ṳk Huà-hâ-cŭk ô cĭng duâi gì chă-biék: Uŏk-nè̤ng háng-mā ā̤-ā̤-nuóh, méng biēng-biēng-nuóh, pé kuák, tàu-huók ché̤ṳ-siŭ hĭ, mĕk-ciŭ ièng, duâi, ô duáng-huák-ùng-sĭng (斷髮紋身) gì sĭk-sṳ̆k, ék-buăng dêu diŏh kă̤-gièng, ngâu cūi-ciéng, cô̤ giéng cĭng să. Hók-ciŭ Chê báe̤k-buô gì Iā-săng (冶山) gâe̤ng Giéng-diè (劍池), cêu sê Ĕu-iā-cṳ̄ (歐冶子) cô̤ giéng gì sū-câi.
Uŏk-nè̤ng diē Mìng ī-hâiu, gâe̤ng Mìng-nè̤ng tŭng-huŏng săng giāng, ṳ̀ng-hăk Dṳ̆ng-nguòng ùng-huá, Ngù-Uŏk ùng-huá gâ̤eng Mìng ùng-huá. Iù-sê, Mìng-uŏk-cŭk hìng-siàng, ĭ gì guók-gă hô̤ lō̤ Mìng-uŏk-guók.
Mìng-uŏk-guók gâe̤ng Dṳ̆ng-nguòng uòng-dièu gì guăng-hiê[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Cìng-dièu sì-hâiu, Cìng-sṳ̄-huòng (秦始皇) găk Mìng-uŏk-guók siék-lĭk Mìng-dṳ̆ng Gông (閩中郡), dáng-sê Mìng-uŏk-guók sĭk-cié gó sê siŏh bĭh dŭk-lĭk gì guók-gă, mò̤ sêu Cìng gì lī-dê. Ôi lāu bō̤-céng dó̤i Mìng-uŏk gì tūng-dê, Cìng-dièu siŏh-huŏng-miêng ăng cêng sâ̤ Mìng-uŏk-nè̤ng buăng gáu Ciék-gŏng báe̤k buô, Gŏng-să̤, Ăng-hŭi dēng dê-huŏng, siŏh-huŏng-miêng bô ciŏng Dṳ̆ng-nguòng gì cô̤i-huâng liù-hóng gáu Mìng-uŏk-guók. Ciā céng-cháik diŏh káh-guăng siông ôi mìng-cŭk ṳ̀ng-hăk có̤ lāu góng-hióng.
Cìng-dièu muăk-nièng, nùng-mìng có̤-huāng, Mìng-uŏk-guók guók-uòng Ù-cṳ̆ (無諸) téng-gĭ puái bĭng chăng-gă huāng Cìng gì kī-ngiê, bêng-chiā bŏng-cô Làu Băng (劉邦) ciéng-iàng Hâung Ṳ̄ (項羽). Sèng 202 nièng, Lău Bŏng tūng-ék Dṳ̆ng-nguòng. Ĭng Ù-cṳ̆ ô gŭng-lò̤, cêu hŭng ĭ có̤ Mìng-uŏk-uòng.
Mìng-uŏk-guók miĕk-uòng[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Mìng-uŏk-guók dṳ̀ng-sĭng lĭk guók cĭ hâu, gŭng-sê̤ṳ sié-lĭk biéng giòng, sèu-sèu gâe̤ng bòng-bĕng gì Ĕu-uŏk-guók (甌越國), Nàng-uŏk-guók (南越國) kŭi ciéng siŏng-căng liāng-tū. Háng-dièu nêng-ùi, Mìng-uŏk-guók biéng giòng dó̤i Háng-dièu gì tūng-dê ô hâi. Sèng 110 nièng, Háng-ū-dá̤ (漢武帝) puái bĭng buŏng 4 lô ĭk-chĭng Mìng-uŏk-guók. Ù-cṳ̆ hâiu-iô Dĕ̤ng-uŏk-uòng (東越王) Ṳ̀-siêng (余善) dī-káung Háng-gŭng, dáng-sê mò̤ sìng-gŭng. Cĭ-hâu, Mìng-uŏk-guók nô̤i-buô huák-sĕng bĭng-biéng, Ṳ̀-siêng ké̤ṳk tài sī. Iù-sê, Mìng-uŏk-guók ké̤ṳk Háng-dièu miĕk-uòng. Gô-dā̤ sṳ̆k Mìng-uŏk-guók gì sū-iū liāng-tū téng hiā sèng-hâiu kī dŭ sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh buô-hông.
Háng-ū-dá̤ giăng Mìng-uŏk-nè̤ng mâ̤ hŭk Háng-nè̤ng gì lī-dê, gó-chṳ̄ chāi-chṳ̄ hèng-céng chiū-dâung ṳ̀ng-hăk Mìng-uŏk-cŭk gâe̤ng Háng-cŭk. Ĭ ăng Mìng-uŏk gói-cŭk guăng-lièu sié-lĭk lièng cêng sâ̤ báh-sáng dŭ buăng gáu Gŏng-Huài (江淮) dê-kṳ̆ kó̤ dêu.
Hók-gióng kăi-sṳ̄ Háng-huá[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Sèng 111 nièng, Háng-dièu siék-lĭk Giék-iòng Gâing (揭陽縣), guāng-hăk dê-kṳ̆ bău-guák Mìng-nàng, Guōng-dĕ̤ng Dièu-Sáng (潮汕) ī-gĭk Gŏng-să̤ nàng-buô. Sèng 85 nièng, găk gĭng-dáng Hók-ciŭ dê-huŏng siék-lĭk Iā-gâing (冶縣). Iā-gâing gióng-lĭk gì sèng-hâiu, Hók-gióng ìng-kēu mò̤ gáu 1 uâng, ciō-iéu cĭk-dṳ̆ng diŏh Mìng-dĕ̤ng Mìng-báe̤k săng-kṳ̆, duâi-buô-hông sê Mìng-uŏk-cŭk, iâ ô 1 piĕ Ngù-nè̤ng.
Dŏng-sì, Hók-gióng gó ô siŏh piĕ Háng-nè̤ng, ciō-iéu sê Cìng-dièu miĕk-uòng sèng-hâiu cāu diē Mìng-uŏk-guók gì. Ĭ-gáuk-nè̤ng ī-gĭng diŏh Hók-gióng sĕng-uăk 300 nièng, gōng gì ngṳ̄-ngiòng ciō-iéu sê Siông-gū Háng-ngṳ̄ (上古漢語), iâ ô sêu gáu Mìng-uŏk-ngṳ̄ (閩越語) nék-giāng īng-hiōng. Dáng-sê, hiā sèng-hâiu Háng-ìng gì ngṳ̄-ngiòng sié-lĭk ĭng-nguòng mâ̤ duâi, mò̤ nièng-ngài chṳ̄-dâi Mìng-uŏk-ngṳ̄.
Téng Să̤-háng Iā-gâing gióng-lĭk gáu Dĕ̤ng-háng muăk-gĭ, chiĕu-guó 3 sié-gī sì-găng, Hók-gióng dŭ bī-gáu ăng-dêng, mò̤ páh-ciéng. Diē Hók-gióng gì Háng-nè̤ng gâe̤ng Mìng-uŏk-nè̤ng găk siŏh-dŏi dêu, tŭng-huŏng săng giāng, dŭk-lĭk huák-diēng, gáu Dĕ̤ng-háng muăk-gĭ ìng-kēu dăk gáu dâi-mō̤ 10 uâng hô.
Dṳ̆ng-nguòng iè-mìng duâi-liông buăng diē Hók-gióng[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Dĕ̤ng-háng muăk-nièng, Dĕ̤ng-ngù iéng Hók-gióng, siék-lĭk Gióng-ăng Gông (建安郡, găk gĭng-dáng Gióng-ĕu, 建甌). Hiā sèng-hâiu, Gŏng-nàng gì Háng-cŭk téng lṳ̆k-diô gâe̤ng hāi-diô lì gáu Hók-gióng, ĭ-gáu-nè̤ng dái lì gì ngṳ̄-ngiòng cêu sê Mìng-báe̤k-ngṳ̄ gâe̤ng Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ gì gĭ-chṳ̄.
Ĭng-ôi gĭng-cá̤ huák-diēng, ìng-kēu gă-tiĕng, Să̤-céng diŏh 282 nièng téng Gióng-ăng Gông tiáh chók buông-hông dê-buòng lêng-nguôi siék-lĭk Céng-ăng Gông (晉安郡). Hók-gióng dŏng-sì dŭ-liāng ô 2 gông 16 gâing:
- Gióng-ăng Gông (建安郡)
- Gióng-ăng (建安)
- Ngù-hĭng (吳興)
- Dĕ̤ng-bìng (東平)
- Gióng-iòng (建陽)
- Siêu-ū (紹武)
- Ciŏng-lŏk (將樂)
- Iòng-bìng (延平)
- Chŭi-siàng (綏城)
- Céng-ăng Gông (晉安郡)
- Hâiu-guăng (侯官)
- Nguòng-hŭng (原豐)
- Ŭng-mà (溫麻)
- Céng-ăng (晉安)
- Dè̤ng-ăng (同安)
- Sĭng-lò̤ (新羅)
- Uāng-bìng (宛平)
- Lò̤-gŏng (羅江)
Să̤-céng muăk-gĭ, Dṳ̆ng-nguòng dê-kṳ̆ ciéng-luâng, gáing sâ̤ báe̤k-huŏng Háng-cŭk cāu diē Hók-gióng. "Ĭ-guăng nàng dô, báik sáng ĭk Mìng" (衣冠南渡, 八姓入閩) gōng gì cêu sê hī kuŏk lĭk-sṳ̄. Chăng-kō̤: Báik Sáng Ĭk Mìng.
Háng-cŭk gâe̤ng Mìng-uŏk-cŭk sĕng-uăk găk siŏh-dŏi, ngṳ̄-ngiòng sṳ̀-dék-dék ô sêu gáu Mìng-uŏk-ngṳ̄ gì īng-hiōng. Dáng-sê ĭng-ôi Háng-cŭk sê tūng-dê-ciā, diŏh céng-dê gâe̤ng ùng-huá dŭ gèng Mìng-uŏk-cŭk, gó-chṳ̄ Háng-ngṳ̄ gâe̤ng Mìng-uŏk-ngṳ̄ gì ṳ̀ng-hăk ciō-iéu sê Háng-ngṳ̄ ciék-sêu Mìng-uŏk-ngṳ̄ gì sìng-hông. Sū-ī, gĭng-dáng gì Mìng-ngṳ̄ sṳ̆k Háng-ngṳ̄ gì 1 ciĕ.
Liòng-dièu (梁朝) 547 nièng, huák-sĕng Hèu-gīng cĭ Luâng (侯景之亂), Gŏng-nàng dê-kṳ̆ ô cêng sâ̤ nàng-mìng cāu gáu Hók-gióng, iâ ôi Mìng-ngṳ̄ dái lì dŏng-sì gì Ngù-ngṳ̄ gì mâ̤ ciēu sṳ̀.
Dìng-dièu (陳朝) 557 nièng, céng-hū găk Céng-ăng Gông (晉安郡, găk gĭng-dáng Hók-ciŭ) siék Mìng-ciŭ (閩州), guāng-hăk Céng-ăng (晉安), Gióng-ăng (建安), Nàng-ăng (南安) 3 bĭk gông. Cĭ hâiu bô gāi Mìng-ciŭ có̤ Hŭng-ciŭ (豐州), hū-siàng siék diŏh Céng-ăng Gông.
589 nièng, Sùi-dièu (隋朝) gāi ciŭ, gông, gâing 3 gék có̤ ciŭ gâe̤ng gâing 2 gék, gáung Gióng-ăng, Nàng-ăng có̤ gâing, gāi Hŭng-ciŭ có̤ Ciòng-ciŭ (cuòi sê lĭk-sṳ̄ siông tàu huòi ô 泉州 ciā dê-miàng, dáng-sê sê diŏh Hók-ciŭ, ng-sê gĭng-dáng gì Ciòng-ciŭ). 606 nièng, bô gāi Ciòng-ciŭ có̤ Mìng-ciŭ. 607 nièng, gāi Mìng-ciŭ có̤ Gióng-ăng Gông (建安郡), Hók-gióng gì 9 bĭk gâing gēng ùi Mìng-gâing (閩縣), Gióng-ăng (建安), Nàng-ăng (南安), Lṳ̀ng-kă̤ (龍溪) 4 gâing.
Dòng-tái-cŭng Lī Sié-mìng (李世民) gié-ôi hâiu, ciŏng ciòng Dṳ̆ng-guók buŏng 10 dô̤ (道). Hók-gióng sṳ̆k Liāng-nàng Dô̤ (嶺南道), guāng-hăk Hŭng-ciŭ (豐州, găk gĭng-dáng Ciòng-ciŭ), Ciòng-ciŭ (泉州, găk gĭng-dáng Hók-ciŭ), Gióng-ciŭ (建州, găk gĭng-dáng Gióng-ĕu). 627 nièng, chṳ̄-siĕu Hŭng-ciŭ, iù-sê Nàng-ăng (南安), Può-dièng (莆田), Lṳ̀ng-kă̤ (龍溪) 3 gâing hăk-biáng diē Ciòng-ciŭ (găk gĭng-dáng Hók-ciŭ).
669 nièng, Dìng Céng (陳政), Dìng Nguòng-guŏng (陳元光) nòng-mâ-giāng dái-liāng gŭng-ìng gâe̤ng gă-sṳ̆k ĭk-chĭng Nàng-màng, gáu-muōi găk Ciŏng-ciŭ kiê-kă. Cī ciĕ gŭng-dôi ké̤ṳk hâiu-sié chĭng có̤ "Kăi Ciŏng Sṳ̄-cū" (開漳始祖).
684 nièng, tiáh Ciòng-ciŭ (găk gĭng-dáng Hók-ciŭ) gì Nàng-ăng, Può-dièng, Lṳ̀ng-kă̤ siék Ū-ìng-ciŭ (武榮州), ciŭ-dê găk gĭng-dáng Nàng-ăng Hŭng-ciŭ. Cĭ-hâiu mò̤ nuâi òng bô chṳ̄-siĕu Ū-ìng-ciŭ, 3 gâing ĭng-nguòng sṳ̆k Ciòng-ciŭ. 699 nièng, bô ī Nàng-ăng, Può-dièng, Lṳ̀ng-kă̤ siék Ū-ìng-ciŭ, bêng-chiā tiáh Può-dièng să̤-bĕng gì Chĭng-nguòng Gâing (清源縣), sṳ̆k Ū-ìng-ciŭ. 700 nièng, găk gĭng-dáng Ciòng-ciŭ chê-kṳ̆ siék Ū-ìng-ciŭ, guāng-hăk Nàng-ăng, Può-dièng, Lṳ̀ng-kă̤, Chĭng-nguòng 4 bĭk gâing.
711 nièng, Ū-ìng-ciŭ gāi miàng Ciòng-ciŭ, guāng-hăk Nàng-ăng, Può-dièng, Lṳ̀ng-kă̤, Chĭng-nguòng, Céng-gŏng (晉江) 5 bĭk gâing; dŏng-sì gì Ciòng-ciŭ gāi-miàng ùi "Mìng-ciŭ Dŭ-dók-hū" (閩州都督府). Téng hiā sèng-âu kī, huàng gōng Ciòng-ciŭ cêu sê bī gĭng-dáng gì Ciòng-ciŭ Chê.
742 nièng, Dòng-dièu céng-hū gāi "ciŭ" có̤ "gông", Ciòng-ciŭ gāi-miàng có̤ "Chĭng-nguòng Gông" (清源郡), guāng-hăk Nàng-ăng, Può-dièng, Siĕng-iù, Céng-gŏng 4 bĭk gâing, cĭ-hâiu Chĭng-nguòng Gông bô gāi diōng có̤ Ciòng-ciŭ.
733 nièng, Dòng-dièu téng Hók-ciŭ, Gióng-ciŭ cī 2 bĭk dê-miàng gáuk dò̤ 1 cê: "Hók" (福) gâe̤ng "Gióng" (建), biáng có̤ "Hók-gióng". Téng hiā sèng-hâiu kī, ciáh ô "Hók-gióng" ciā mìng-chĭng (名稱). Mò̤ nuâi òng, Dòng-dièu bô siék-lĭk Hók (福), Gióng (建), Ciòng (泉), Ciŏng (漳), Tĭng (汀) 5 ciŭ, 771 nièng siék Hók-gióng Guăng-chák-sé̤ṳ (福建觀察使), sê dê-huŏng dê-ôi dék gèng gì guăng-lièu.
Ăng-sṳ̄ cĭ Luâng (安史之亂) sì-hâiu, Dṳ̆ng-nguòng Hàng-nè̤ng bô duâi-piĕ cāu-huāng gáu Hók-gióng.
Dòng-dièu muăk-nièng, Dṳ̆ng-guók sé̤ṳ-ché̤ṳ ciéng-luâng. 885 nièng, Huài-nàng-dô̤ Guŏng-ciŭ Cié-sṳ̄ (淮南道光州刺史) Uòng Sê̤ṳ (王緒) dái-liāng gūi uâng guăng-lièu báh-sáng diē Hók-gióng. Dăng ĭng-ôi ĭ sùi-é tài buô-hâ, Guŏng-ciŭ Gó-sṳ̄ (固始) nè̤ng Uòng Dièu (王潮) ké̤ṳk tŏi-gṳ̄ có̤ tūng-suái, iù Nàng-kŏng (南康) gĭng-guó Gáng-ciŭ (贛州), gái gĭng-guó Dièu-iòng (潮陽), có̤i-âu bìng-dêng Hók-gióng. Uòng Dièu sī hâiu, ĭ diê Uòng Sīng-dĭ (王審知) gié-sìng ĭ; Uòng Sīng-dĭ sī hâiu, ĭ giāng Uòng Iòng-hâng (王延瀚) gióng-lĭk Mìng-guók (閩國), sié lŏ̤h lī-dê Hók-gióng. Mìng-guók còng-câi 60 nièng, gê̤ṳng-cūng ô 4 ciáh huòng-dá̤. Găk cī kuŏ lĭk-sṳ̄, ô cêng sâ̤ Guŏng-ciŭ (光州), Sêu-ciŭ (壽州) iè-mìng buăng gáu Hók-gióng, săng-iōng cêng sâ̤, dó̤i Hók-gióng ìng-kēu īng-hiōng iā duâi. Dòng-dièu Hók-gióng dê duâi nè̤ng ciēu, Nguòng-huò nièng-găng (元和年間) giêng-giêng 744,677 hô.
