Dê-giù

Dê-giù

Dê-giù(地球, hù-hô̤: ) sê tái-iòng-hiê gì dâ̤ săng lăk giàng-sĭng, sê nè̤ng gì gă-huòng, iâ sê gáu gĭng-dáng dêu sū káuk-nêng gì mì-ék siŏh lăk ô sĕng-miâng gì sĭng-giù. Kuŏ-hŏk ngiēng-géu hiēng-sê, dê-giù găk dâi-mō̤ 47 é nièng sèng hìng-siàng. Nguŏk sê dê-giù gì ôi-sĭng.

Ŭk-lī giék-gáiu

Dê-giù â̤ buŏng có̤ ô sâ̤ cèng: duâi-ké-cèng, cūi-cèng, dê-káe̤k, dê-mâng gâe̤ng dê-hŏk. Dê-giù biēu-méng â-dā̤ gì buô-hông cê̤ṳ ngiê gáu diē cūng-kuāng buŏng:

• 0 - 60 km: Ngàng-sĭk-cèng (Lithosphere)
• 0 - 35 km: Dê-káe̤k (Crust)
• 35 - 2890 km: Dê-mâng (Mantle)
• 100 - 700 km: Ngàng-liù-cèng (Asthenosphere)
• 2890 - 6378 km: Dê-hŏk (Core)

Dê-giù găk tái-iòng-hiê

Dê-giù cê̤ṳ-duōng siŏh kuàng gì sì-găng sê 23 dēng-cṳ̆ng 56 hŭng-cṳ̆ng 4.091 miēu, cī dâung sì-găng hô̤ lō̤ "diâng-sĭng-nĭk" (sidereal day). Dê-giù kuàng Nĭk-tàu siŏh kuàng gì sì-găng sê 365.2564 diâng-sĭng-nĭk. Téng dê-giù báe̤k-gék ché̤ṳ dê-giù, dê-giù cê̤ṳ-duōng, dê-giù kuàng Nĭk-tàu, ī-gĭk nguŏk kuàng dê-giù gì huŏng-hióng dŭ sê huāng-sì-cĕng.

Dê-lī

Dê-giù biēu-méng 70.8% sê cūi, 29.2% sê dê.

Dê-giù sê ṳ̄-dêu dṳ̆ng ī-gĭng báik-duòng gì mì-ék siŏh lăk ô sĕng-miâng gì sĭng-giù. Dê-giù gà̤-dēng gì sĕng-ŭk cū siàng "sĕng-ŭk-cèng" (biosphere), téng 35 é nièng sèng kăi-sṳ̄ céng-huá.

Dê-giù gáuk dó̤i ké-hâiu chă-biék cĭng duâi. Gék-dê céng, chiáh-dô iĕk, gáung-ṳ̄-liông ô gì dê-huŏng mūi nièng iā sâ̤ mī, ô gì dê-huŏng siŏh hò̤-mī dŭ mâ̤ gáu. Hāi-iòng diē-sié gì iòng-liù cĭng dê̤ṳng-iéu, ĭ â̤ ciŏng chiáh-dô dê-kṳ̆ gì iĕk-liông dái gáu gék-dê.