Guók-cié chiông-gì
Chăng-kō̤ Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Háng-cê gì bēng-buōng. / 參考閩東語漢字其版本。
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Guók-cié chiông-gì cá kăi-sṳ̄ gì bà̤-huák | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Guók-cié chiông-gì (國際象棋) iâ hô̤ lā̤ să̤-iòng-gì (西洋棋), sê siŏh cṳ̄ng gì lôi iù-hié, diŏh gĭng-dáng guók-cié gà̤-dēng káh-dièu gì nè̤ng iā sâ̤.
Guók-cié chiông-gì iù lâng ciáh nè̤ng giàng, siŏh ciáh nè̤ng niĕng băh gì cī, siŏh ciáh nè̤ng niĕng ŭ gì, gì-dṳ̆ng niĕng băh gì diŏh sĕng giàng. Muōi siŏh huŏng gì gì dâi-dŏng dŭ ô 1 lăk guók-uòng, 1 lăk uòng-hâiu, 2 lăk chiông (iâ hô̤ lā̤ gáu-sê̤ṳ), 2 tàu mā (iâ hô̤ lā̤ kiè-sê̤ṳ), 2 lăk gṳ̆ (iâ hô̤ lā̤ siàng-bō̤) gâe̤ng 8 lăk bĭng. Kó̤ páh guók-uòng hô̤ lā̤ ciŏng-gŭng, nâ sê guók-uòng ké̤ṳk nè̤ng ciŏng-gŭng ī-hâiu mò̤-dó̤i-cāu cêu hô̤ lā̤ sák-gì, ké̤ṳk nè̤ng sák-gì gì hī siŏh huŏng cêu suŏ lāu. Nâ sê hŭ-nè̤ng dŭ mò̤ bâing-huák ciŏng dó̤i-huŏng gì guók-uòng tài lâi, cêu hô̤ lā̤ huò-gì.
Guók-cié chiông-gì gì gì-buàng sê siŏh cū 8*8 gì huŏng-gák, muōi siŏh ciáh gák-gák gà̤-dēng dŭ dù siông ŭ hĕ̤k-ciā báh gì ngàng-sáik, gâe̤ng găng-biáh gì gák-gák kṳ̆-biék kŭi lì.
Lĭk-sṳ̄
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Guók-cié chiông-gì gì cū-cŭng sê Éng-dô gì Chaturanga. Chaturanga iâ sê siŏh cṳ̄ng gì-lôi iù-hié, gâe̤ng gĭng-dáng guók-cié chiông-gì gì gì-buàng gâe̤ng gì-cī dŭ cêng-kó̤ chiông.
Chaturanga chă-bók-dŏ̤ diŏh Sasanid Dá̤-guók guók-uòng Khosrau I câi-ôi gì sèng-âu diòng gáu Pŏ̤-sṳ̆. Ciā guók-uòng dó̤i ùng-hŏk gâe̤ng diék-hŏk gāng-héng-ché̤ṳ, iù Éng-dô hŭ-uái dò̤ iā sâ̤ bō̤-gói gì cṳ̆ gáu Pŏ̤-sṳ̆. Éng-dô nè̤ng iâ ciŏng Chaturanga dái gáu ciā guók-uòng hŭ-uái, ĭ giéng-gáe̤k iā ô-mê, ciŏng ciā gì gāi-cô̤ siàng Shatranj dò̤ lì káh-dièu. Ciā Shatranj diòng gáu Mùng-gū, Ā-lá-báik, Ethiopia, Să̤-băng-ngà, Dáik-guók dēng dēng guók-gă, huák-diēng chók Shatar, Shatranj al-husun, Senterej, Grande Acedrex, Kurierspiel gáuk cṳ̄ng chiông-gì, có̤i-cṳ̄ng huák-diēng siàng gĭng-dáng gì guók-cié chiông-gì.
Chiông-gì iù-hié diòng-gáu Ĕu-ciŭ chă-bók-dŏ̤ sê Dṳ̆ng-sié-gī gì dâi-gié. Hī sèng-âu ciā iù-hié diŏh Ĕu-ciŭ guók-gă nâ ké̤ṳk gói-cŭk káh-dièu gì, cī siŏh dêng nè̤ng ciŏng-muòng dò̤ cuòi lì hóng-liêng ciéng-cĕng gì cháik-liŏk, gó-chṳ̄ ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ „guók-uòng gì káh-dièu-nó̤h“. Gáu 19 sié-gī gì sèng-âu, cá kăi-sṳ̄ ô báh-sáng káh-dièu ciā iù-hié.
Chaturanga hióng nàng diòng gáu Sri Lanka, Miēng-diêng, Tái-guók, Gāng-puŏ-cái, Mā-lài-să̤-ā dēng dēng dĕ̤ng-nàng-ā guók-gă, huák-diēng chók Chadarangam, Sittuyin, Makruk, Ouk Chaktrung gáuk-cṳ̄ng biéng-tā̤; lêng-nguôi siŏh ciĕ, hióng dĕ̤ng diòng gáu Dṳ̆ng-guók, ké̤ṳk Dṳ̆ng-guók-nè̤ng gāi-cô̤ siàng Dṳ̆ng-guók chiông-gì, bô ké̤ṳk Dièu-siēng, Nĭk-buōng nè̤ng gāi-cô̤ siàng cê-gă guók-gă gì Dièu-siēng chiông-gì gâe̤ng Nĭk-buōng chiông-gì. Gó-chṳ̄ gōng Chaturanga sê sū-iū chiông-gì cī siŏh lôi iù-hié gì cū-cŭng, năng-gă diŏh sié-gái gà̤-dēng sùi-biêng lâng cṳ̄ng gì chiông-gì iù-hié dâi-dŏng dŭ â̤ huák-hiêng gê̤ṳng-dùng-diēng.
Ô gì sáng Ĭ-sṳ̆-làng-gáu gì nè̤ng giéng-gáe̤k káh-dièu guók-cié chiông-gì sê „siâ-dŭk sìng-mìng“ gì. Gŏng-gé̤ṳ «Mŭk-sṳ̆-lìng séng-hóng sĭk-liŏh» (Sahih Muslim) diē-sié gì gōng-huák, sĭng-dĭ Mŭk-hâng-mĕk-dáik ô gōng guó siŏh guó uâ: „Káh-dièu chiông-gì gì nè̤ng, gâe̤ng ciŏng chiū tū diē dṳ̆ nṳ̆k, dṳ̆ háik diē-sié mò̤ sié-nó̤h kṳ̆-biék.“ Găk Mŭk-sṳ̆-lìng gì guăng-niêng diē-sié, dṳ̆ „siŏh sĭng dŭ sê lă-că-sī“. Cī buōng «Mŭk-sṳ̆-lìng séng-hóng sĭk-liŏh» gì dê-ôi diŏh Ĭ-sṳ̆-làng-gáu diē-sié iā gèng, gó-chṳ̄ īng-hiōng-lĭk cĭng duâi. Bók-guó, gĭng-dáng káh-diù guók-cié chiông-gì gì Ā-lá-báik nè̤ng iā sâ̤.
1981 nièng, sáng Ĭ-sṳ̆-làng-gáu gì Ĭ-lāng céng-hū géng-cī nè̤ng káh-dièu ciā gì; gáu 1988 nièng gì sèng-âu cá iù Ruhollah Khomeini gā̤-dṳ̀ ciā géng-lêng, dáng-sê mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng kék cuòi lì dū-cièng.
Chiông Taliban, Ĭ-lăk gâe̤ng Sham Ĭ-sṳ̆-làng-guók (ISIL/ISIS), al-Qaeda (Gĭ-dê cū-cék) ciŏng-uâng bō̤-siū gì Ĭ-sṳ̆-làng-gáu cū-cék, dŭ sê mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng káh-dièu ciā gì gì.
Guók-cié Chiông-gì gì Cī-cī gâe̤ng Giàng-huák
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]| Gì gì iông-sék | Gé gì dù-piéng | Miàng-cê | Ĭng-ngṳ̄ | Giàng-huák | Giàng-huák dù-piéng | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 |
  |
guók-uòng | king | Hòng, dĭk hĕ̤k-ciā ciâ lā̤ giàng siŏh gák (nâ ô uòng-gṳ̆ ngiê-ôi gì sèng-âu â̤ dé̤ṳng hòng lā̤ giàng lâng săng gák, â-dā̤ â̤ gōng). Mâ̤ sāi ké̤ṳk nè̤ng siăh lâi. Nâ sê cê-gă gì guók-uòng siŏh sī cêu suŏ lāu. |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
  |
uòng-hâiu | queen | Hòng, dĭk hĕ̤k-ciā ciâ lā̤ giàng. Nâ sê mò̤ cī dū diŏh diô dâi-dŏng, é̤ṳ giàng gūi buô giàng gūi buô, gó-chṳ̄ sê guók-cié chiông-gì dâi-dŏng gì siŏh cṳ̄ng tiē-liēng dâe̤ng-iéu gì gì. |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
  |
gṳ̆, siàng-bō̤ |
rook | Hòng-hòng-sék hĕ̤k-ciā dĭk-dĭk-sék giàng. Nâ sê mò̤ cī dū diŏh diô dâi-dŏng, é̤ṳ giàng gūi buô giàng gūi buô, gó-chṳ̄ sê guók-cié chiông-gì dâi-dŏng gì siŏh cṳ̄ng tiē-liēng dâe̤ng-iéu gì gì. Gṳ̆ gó ô siŏh cṳ̄ng dĕk-sṳ̀ gì giàng-huák hô̤ lā̤ „uòng gṳ̆ ngiê-ôi“, â-dā̤ â̤ gōng. |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
  |
chiông, gáu-sê̤ṳ |
bishop | Ciâ lā̤ giàng. Nâ sê mò̤ cī dū diŏh diô dâi-dŏng, é̤ṳ giàng gūi buô giàng gūi buô. |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
  |
mā, kiè-sê̤ṳ |
knight | Giàng L hìng lô-siáng: iâ cêu sê gōng, diŏh siŏh ciáh 2*3 gì diòng-huŏng-hìng huŏng-gák cū diē-sié, iù siŏh ciáh dīng-diēng ièng dó̤i-gáe̤k-siáng giàng gáu dó̤i-méng gì hī ciáh dīng-diēng hŭ-uái. Bók-guó gâe̤ng Dṳ̆ng-guók chiông-gì mâ̤ siŏh iông, guók-cié chiông-gì diē-sié gì mā tàu-dā̤ mò̤ mā-kă ciā gái-niêng, gó-chṳ̄ diŏh 2*3 gì huŏng-gák diē-sié sùi-biêng dŭ â̤ giàng. Mā sê guók-cié chiông-gì diē-sié có̤i lùng-uăk gì siŏh tàu cī. |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
  |
bĭng | pawn | Giàng gì sèng-âu sê dĭk-dĭk-sék giàng, mâ̤ sāi hòng-sék giàng hĕ̤k-ciā âu-tó̤i; siăh gì sèng-âu ciâ lā̤ siăh, sĕng ciŏng hiā cī dò̤ lâi, gái ciŏng bĭng-giāng ĕng hiā cī nguòng-lài gì dê-huŏng. Bĭng-giāng muōi siŏh huòi dŭ nâ dé̤ṳng giàng siŏh gák, bók-guó, nâ sê bĭng ĕng diŏh kăi-sṳ̄ sèng-âu gì hŭ-uái mò̤ dêng-dâe̤ng gì uâ, iâ â̤ dé̤ṳng hióng sèng-dāu giàng lâng buô. gó ô siŏh cṳ̄ng gì-guái gì giàng-huák hô̤ lā̤ „siăh guó-lô bĭng“, â-dā̤ â̤ gōng.
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dĕk-sṳ̀ Giàng-huák
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]Guók-cié chiông-gì diē-sié ô săng cṳ̄ng dĕk-sṳ̀ giàng-huák: „bĭng gì sĭng-biéng“, „siăh guó-lô bĭng“ gâe̤ng „uòng gṳ̆ ngiê-ôi“.
Bĭng gì Sĭng-biéng
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]Bĭng-giāng giàng gáu dó̤i-huŏng gì có̤i diē hī siŏh hòng ī-hâiu, diŏh biéng siàng uòng-hâiu, gṳ̆, chiông hĕ̤k-ciā mā dâi-dŏng gì siŏh cṳ̄ng; bók-guó mâ̤ sāi biéng siàng guók-uòng, iâ mâ̤ sāi ng-biéng. Cuòi cêu sê „bĭng gì sĭng-biéng“. Gó-chṳ̄ chŭi-iòng-gōng siŏh ciáh bĭng-giāng mò̤ sié-nó̤h nó̤h sāi, dáng-sê giàng gáu có̤i dó̤i-miéng kó̤ gì uâ, ŭi-hiĕk cêu iā duâi lāu.
Siăh Guó-lô Bĭng
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]Dó̤i-huŏng gì bĭng-giāng téng ĭ chĕ̤-sṳ̄ gì dê-huŏng hióng sèng-dāu giàng lâng buô gì sèng-âu (cêu sê gōng cuòi sê ciā bĭng giàng gì tàu buô gì é-sé̤ṳ), nâ sê gōng giàng gáu gì dê-huŏng biĕng-dău ô nṳ̄ gì bĭng-giāng, nṳ̄ â̤ sāi dĭk-ciék ciŏng ciā bĭng dò̤ lâi, gái ciŏng nṳ̄ cê-gă gì hī ciáh bĭng-giāng ĕng diŏh ciā bĭng gì piăng-hâiu (iù nṳ̄ cī siŏh biĕng ché̤ṳ). Cuòi cêu sê „siăh guó-lô bĭng“.
|
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Uòng Gṳ̆ Ngiê-ôi
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]Găk guók-cié chiông-gì diē-sié, nâ sê guók-uòng muōi ké̤ṳk nè̤ng ciŏng-gŭng guó, guók-uòng gâe̤ng gṳ̆ dŭ muōi dêng-dâe̤ng guó, bô gă lā̤ lâng tàu dâi-dŏng mò̤ gì-tă gì cī-cī gì uâ, guók-uòng â̤ sāi hióng gṳ̆ hī siŏh biĕng iè lâng gáu săng gák, gái ciŏng gṳ̆ ĕng diŏh guók-uòng gì lêng-ôi siŏh biĕng. Cuòi hô̤ lā̤ „uòng gṳ̆ ngiê-ôi“, iâ hô̤ lā̤ „guók-uòng diē bō̤“. Guók-uòng gâe̤ng huông gì gṳ̆ ngiê-ôi gì sèng-âu iè săng gák, ciŏng-uâng gì ngiê-ôi hô̤ lā̤ dòng-ngiê-ôi; gâe̤ng gê̤ṳng gì gṳ̆ ngiê-ôi sê iè lâng gák, ciŏng-uâng gì ngiê-ôi hô̤ lā̤ dōi-ngiê-ôi. Bók-guó, mâ̤ sāi găk dó̤i-huŏng ciŏng-gŭng gì sèng-âu ngiê-ôi.
|
|
| dōi-ngiê-ôi | dòng-ngiê-ôi |
Gé-puō-huák
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]Guók-cié chiông-gì ô gūi cṳ̄ng gé-puō-huák, bók-guó hiêng-câi có̤i sèu sāi gì sê „dâi-só gé-puō-huák“. Ék-buăng dŭ siā lâng dĭk, băh gì giàng-huák siā cō̤-biĕng, ŭ gì giàng-huák siā iêu-biĕng. Ciā dâi-só gé-puō-huák gì hù-hô̤ săng ciŏng-uâng:
- -: Dâi-biĕu giàng. Bī-ṳ̀ gōng „mā g1-f3“, é-sé̤ṳ sê mā iù g1 giàng gáu f3. Sèng-dāu diŏh siā giàng gì sê sié-nó̤h gì, dáng-sê giàng bĭng iâ â̤ sāi ng-siā.
- x: Dâi-biĕu siăh cī. Bī-ṳ̀ gōng „chiông b5xc6“, é-sé̤ṳ sê găk b5 gì chiông siăh lâi găk c6 gì cī. Gâe̤ng giàng siŏh iông, diŏh siā sié-nó̤h gì kó̤ siăh, ng-siā cêu sê dâi-biĕu bĭng-giāng kó̤ siăh.
- O-O: Cuòi dâi-biĕu gì siŏh buô sê dōi-ngiê-ôi.
- O-O-O: Cuòi dâi-biĕu gì siŏh buô sê dòng-ngiê-ôi.
- e.p.: Siā diŏh siŏh buô gì piăng-hâiu, dâi-biĕu cī siŏh buô sê „siăh guó-lô bĭng“. Gì-dṳ̆ng „e.p.“ sê Huák-ngṳ̄ „en passant“ gì sáuk-siā, sê „siăh guó-lô bĭng“ gì é-sé̤ṳ.
- +: Dâi-biĕu ciŏng-gŭng. Siā diŏh siŏh buô gì piăng-hâiu, chiông „mā g1-f3 +“ ciŏng-uâng.
- ++: Siā diŏh siŏh buô gì piăng-hâiu, dâi-biĕu sĕ̤ng-ciŏng-gŭng, ô lâng ciáh cī cà̤ ciŏng-gŭng.
- #: Siā diŏh siŏh buô gì piăng-hâiu, dâi-biĕu sák-gì, ciŏng-gŭng ī-hâiu dó̤i-huŏng gì guók-uòng mò̤-dó̤i-cāu.
- 1/2-1/2: Dâi-biĕu huò-gì.
- 1-0: Dâi-biĕu băh gì iàng.
- 0-1: Dâi-biĕu ŭ gì iàng.
Ô gì sèng-âu cṳ̆ diē-sié iâ â̤ diŏh siŏh buô piăng-hâiu gă diē gūi cṳ̄ng hù-hô̤ lì bìng-gá cī buô giàng gì ciŏng-gì:
- !: Giàng gì mò̤ ngài.
- !!: Giàng gì iā hō̤.
- ?: Giàng gì mâ̤ hō̤.
- ??: Giàng gì iā ngiák.
- !?: Ciŏng-uâng giàng mâ̤ báik â̤ ciŏng-gì.
- ∽: Sùi-biêng giàng gì siŏh buô.
Â-dā̤ sê sāi dâi-só gé-puō-huák gé gì siŏh guŏk gì:
| Buô | Băh | Ŭ |
|---|---|---|
| 1 | e2-e4 | e7-e5 |
| 2 | Mā g1-f3 | f7-f6? |
| 3 | Mā f3xe5! | f6xe5? |
| 4 | Hâiu d1-h5+ | Uòng e8-e7 |
| 5 | Hâiu h5xe5+ | Uòng e7-f7 |
| 6 | Chiông f1-c4+ | Uòng f7-g6?? |
| 7 | Hâiu e5-f5+ | Uòng g6-h6 |
| 8 | d2-d4+ | g7-g5 |
| 9 | h2-h4 | Chiông f8-e7 |
| 10 | h4xg5++ | Uòng h6-g7 |
| 11 | Hâiu f5-f7 # | 1-0 |
| Wikimedia Commons diē-sié ô gâe̤ng guók-cié chiông-gì ô-găng-guó gì nô̤i-ṳ̀ng. |
