Mìng-kiŏk
Mìng-kiŏk (閩劇), iâ hô̤ lā̤ Hók-ciŭ-hié (福州戲), sê Hók-ciŭ dĕk-sáik gì siŏh cṳ̄ng kiŏk-cṳ̄ng (劇種), sāi Hók-ciŭ-uâ chióng, Hók-ciŭ-uâ niêng-băh (念白).
Lĭk-sṳ̄[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Găk Dòng-dièu gì sèng-âu, Hók-ciŭ cêu ô „gŏ̤-ū báik-hié“ (歌舞百戲) gì iēng-chók kó̤ lāu. Nàng-sóng sèng-âu nàng-hié (南戲) dâi-dŏng gì «Diŏng-hiĕk Câung-ngòng» (張協狀元), cêu sê kĕk Hók-ciŭ báh-sáng gì „Hók-ciŭ-gŏ̤“ (福州歌) gâe̤ng „Hók-chiăng-gŏ̤“ (福清歌) lì có̤ kuóh-bà̤ (曲牌) gì.
Mìng-dièu Uâng-lĭk 37 nièng(1609 nièng), Hók-ciŭ chók-sĭng gì guăng-nguòng Cò̤ Hŏk-cuòng (曹學佺) ké̤ṳk huòng-dá̤ dṳ̆k diōng chió. Ĭ diŏh Hùng-dòng (洪塘) cū-chió cū-cék hié-băng (戲班), chiāng ṳ̀-sê̤ṳ kó̤ hŭ-uái tiăng kiŏk. Ĭ cĭng-tŭng ĭng-lŭk, cháung-cáuk chók lì siŏh cṳ̄ng sék-hăk sāi Hók-ciŭ-uâ chióng gì kiŏng, bék-nè̤ng dŭ giéng-gáe̤k ciā kiŏng mâ̤ ngài, gó̤ cuòi hô̤ lā̤ „ṳ̀-lìng-băng“ (儒林班). Muāng-chĭng diē guăng ī-hâiu, Cò̤ Hŏk-cuòng cê̤ṳ-sák, ciā kiŏng cêu mâng-mâng mò̤ nè̤ng chióng kó̤ lāu.
Dùng-sì bô ô Gŏng-să̤ gì ĭk-iòng-kiŏng (弋陽腔) diòng gáu Hók-ciŭ lì. Ciā hié-băng siŏh-chék-ché̤ṳ biék-biék-dâe̤ng kó̤ iēng-chók, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „gĕ̤ng-hù-băng“ (江湖班). Ciā „gĕ̤ng-hù-băng“ chióng-hié ciòng sāi „tū-guăng-uâ“ (土官話, guăng-uâ gì cê sāi Hók-ciŭ-uâ gì ĭng lì tĕ̤k), sèng-dài chióng, âu-dài bŏng-kiŏng, lò̤-gū kuāng-kuāng-giéu, tiăng lā̤ iā nâu-iĕk, báh-sáng dŭ cêng-kó̤ hī-huăng. Dáng-sê ciā „tū-guăng-uâ“ diŏh báh-sáng dâi-dŏng mò̤ niŏh-uâi nè̤ng tiăng â̤ huòi-é, ô nè̤ng cêu dò̤ lā̤ sāi Bàng-uâ (Hók-ciŭ-uâ) lì chióng-báh (唱白), „bàng-gōng-hié“ (平講戲) cêu ciŏng-uâng săng-sēng kó̤ lāu. Muāng-chĭng Hièng-hŭng (咸豐) nièng, Hùng-dòng gì lâu-nè̤ng huái-niêng gô-diē gì „ṳ̀-lìng-băng“, cióh có̤-buáng-dâung (做半段) chióng-hié gì gĭ-huôi, cū-cék tàu ciáh sāi hiŏng gì miàng-cê kī gì hié-băng, hô̤ lā̤ „Hùng-dòng ṳ̀-sê̤ṳ-băng“ (洪塘儒士班). Iù cī sèng-âu kī, „ṳ̀-lìng-hié“ (儒林戲) bô kăi-sṳ̄ ô nè̤ng chióng kó̤ lāu, bêng-chiā chióng gì nè̤ng muōng biéng muōng dŏ̤, hié puái (戲派) muōng biéng muōng sâ̤. Iù hiŏng-hâ diòng gáu siàng diē, bô iù Hók-ciŭ diòng gáu Diòng-lŏ̤h, Hók-chiăng, Īng-tái, Kŭ-chèng, Mìng-chiăng dēng dēng gì dê-huōng, găh gáuk-uái iâ sê iā sêu huăng-ngìng. Có̤i-muōi „ṳ̀-lìng-hié“, „gĕ̤ng-hù-hié“ gâe̤ng „bàng-gōng-hié“ â̤ biéng hăk siŏh dŏi kó̤ kó̤, báh-sáng gó̤ ĭ „săng-hăk-hiōng“ (三合響), cuòi cêu sê gīng-dáng gì Mìng-kiŏk lāu.
Dṳ̆ng-huà Mìng-guók sìng-lĭk ī-hâiu, Mìng-kiŏk gì huák-diēng muōng biéng muōng sìng-sṳ̆k. Gô-suói-ngŏk (舊賽樂), sĭng-suói-ngŏk (新賽樂), săng-suói-ngŏk (三賽樂), siêng-diòng-gì (善傳奇), suói-tiĕng-iòng (賽天然), kéng-ngŏk-iòng (慶樂然) sê hī sèng-âu ô dĕk-sáik gì hié-băng, găh Hók-ciŭ-nè̤ng dâi-dŏng ô „săng ngŏk siŏh gì lâng tàu iòng“ (三樂一旗兩頭羊) gì gōng-huák. Hī māng sâ̤ gì mìng-gă (名家) dâi-dŏng, gó sê sáung Dâng Ĭk-cáiu (鄭奕奏) có̤i chók-miàng. Ĭ diŏh dōi-dōi gūi nièng sì-găng dâi-dŏng, só-cô̤ chók lì «Sĭng-dà-huă» (新茶花) diē-sié gì „sĭng-dà-huă“, «Báik Diĕk Hiŏng Chà Siĕng» (百蝶香柴扇) diē-sié gì „Lìng Ĭng-ciā“ (林英姐), «Dâi-ngŏk Cáung Huă» (黛玉葬花) diē-sié gì „Lìng Dâi-ngŏk“ (林黛玉) dēng dēng hìng-chiông, ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ „Mìng-kiŏk tái-dáu“ (閩劇泰斗).
Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng cá siông-dài gì sèng-âu, gū-lâ̤ Mìng-kiŏk gì cháung-cáuk. Gáu-muōi-lāu Ùng-huá Dâi Gáik-mêng kăi-sṳ̄, chióng Mìng-kiŏk gì dŭ ké̤ṳk Mò̤ Dĕk-dŭng dṳ̆k kó̤ „siông-săng hâ-hiŏng“ (上山下鄉). Chŭi-iòng gōng hiêng-câi céng-hŭ kăi-sṳ̄ bō̤-hô Mìng-kiŏk, mò̤-niĕ-ài â̤ tiăng Hók-ciŭ-uâ gì hâiu-săng-giāng muōng biéng muōng ciēu, é̤ṳ tiăng Mìng-kiŏk gì duâi-bô-hông sê lâu-nè̤ng, gó-chṳ̄ gōng Mìng-kiŏk ô sék-duòng gì ngùi-hiēng.
Dĕk-sáik[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Chióng-kiŏng gâe̤ng Ngŏk-ké[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Mìng-kiŏk gì chióng-kiŏng buŏng „gĕ̤ng-hù-diêu“ (江湖調), „iòng-gŏ̤-diêu“ (洋歌調), „dâu-kiŏng“ (逗腔) gâe̤ng „siēu-diêu“ (小調) cī gūi cṳ̄ng.
„Gĕ̤ng-hù-diêu“ sĭng-diêu gŏ̤-nguòng, cê sâ̤ kiŏng ciēu, siŏh siék ì cêng (一泄而盡). «Gĕ̤ng-hù-tăk» (江湖疊), «Chà-bà̤-diêu» (柴牌調), «Ĭng-diêu» (陰調) dŭ sê ciā diêu bī-gáu sèu sāi gì kuóh-bà̤ miàng.
„Iòng-gŏ̤-diêu“ ciō-iéu gì kuóh-bà̤ â̤ dé̤ṳng buŏng „duâi-gái duâi-bà̤“ (大介大牌), „dṳ̆ng-gái duâi-bà̤“ (中介大牌), „duâi-gái buàng-dák“ (大介盤答) dēng dēng gūi cṳ̄ng. Siŏh ciáh nè̤ng chióng hô̤ lā̤ „duâi-bà̤“ (大牌), lâng săng ciáh nè̤ng chióng hô̤ lā̤ „buàng-dák“ (盤答). „Duâi-gái“ (大介), „dṳ̆ng-gái“ (中介) gâe̤ng „siēu-gái“ (小介) gì kṳ̆-biék diŏh „kī-gái“ (起介, kăi-tàu gì lò̤-gū) hŭ-uái.
„Dâu-kiŏng“ ô 15 cṳ̄ng bēng-diêu (板調), dâi-dŏng gì diōng-ciék gâe̤ng giék-muōi ô iā sâ̤ „āi“, „ĭ“ cī siŏh lôi gì hṳ̆-kiŏng (虛腔). ciō-iéu gì kuóh-bà̤ ô «Cê̤ṳ-dò̤-liāng» (自掏嶺), «Kuăng-bēng» (寬板), «Gék-bēng» (急板) dēng dēng.
„Siēu-diêu“ dŭ sê mìng-găng gì ngŏk-kuóh, sāi bàng-siòng gōng gì Hók-ciŭ-uâ lì chióng, «Să̤-hù-dìng» (西湖亭), «Bì-bà-uóng»(琵琶怨) gâe̤ng «Sĭng-dà-huă» (新茶花) dŭ sê cī siŏh lôi gì Mìng-kiŏk.
Mìng-kiŏk gì kuóh-bà̤ duâi-buô-hông sê iù ĭk-iòng-kiŏng (弋陽腔), Sé-bìng-kiŏng (四平腔), Hŭi-kiŏk (徽劇) gâe̤ng Kŭng-kuóh (崑曲) huák-diēng lì gì. „Siŏh chióng cé̤ṳng huò“ (一唱衆和) gì bŏng-kiŏng (幫腔) gâe̤ng „gák-gūng“ (夾滾), cêu sê iù ĭk-iòng-kiŏng diē-sié ŏ̤h lì gì.
Mìng-kiŏk gì gái-tàu(介頭, páh lò̤-gū) iù gĕ̤ng-hù-diêu“ (江湖調), „bàng-gōng-hié“ (平講戲), „dâu-kiŏng“ (逗腔) gâe̤ng „sék-huăng“ (十番) gì lò̤-gū gái-tàu huák-diēng lì gì. Ū-diòng (武場) ngék-siŭ kó̤ iā sâ̤ Gĭng-kiŏk (京劇) gì lò̤-gū-gĭng (鑼鼓經), bók-guó ô nék-giāng mâ̤ siŏh-iông.
Mìng-kiŏk gì ngŏk-ké ô siĕu (簫), dĭ-dă, nê-hù, ià-hù cī siŏh lôi guāng-hièng ngŏk-ké, gâe̤ng lò̤ (鑼), gū (鼓), buăk (鈸), kéng (磬) cī siŏh lôi páh-gék ngŏk-ké.
Gáe̤k-sáik Hòng-dŏng[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Diòng-tūng gì Mìng-kiŏk diē-sié ék-buăng nâ ô 7 ciáh nè̤ng, hô̤ lā̤ „chék-dèu-iē“ (七條椅).
Có̤i cā Mìng-kiŏk nâ ô sĕng (生), dáng (旦), tiū (丑) 3 cṳ̄ng gáe̤k-sáik, hô̤ lā̤ „săng-siēu-hié“ (三小戲). Gáu-muōi-lāu mâng-mâng cĕng-gă, có̤i cṳ̆ng gă gáu gīng-dáng gì „sék-nê gáe̤k-sáik“ (十二角色): lō̤-sĕng (老生), siēu-sĕng (小生), ū-sĕng (武生), chăng-ĭ (青衣), huă-dáng (花旦), lō̤-dáng (老旦), duâi-huă (大花), nê-huă (二花), săng-huă (三花), táik (貼), muăk (末) gâe̤ng căk (雜).
Kiŏk-buōng[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Mìng-kiŏk gì duâi-bô-hông kiŏk-buōng sê sāi Háng-cê lì siā gì, nâ sê dáe̤k diŏh mò̤-nó̤i tō̤ gì hĕ̤k-ciā mâ̤ báik diŏh ciŏng siā gì Háng-cê, cêu kĕk gê̤ṳng-ĭng gì cê lì tá̤.
Mìng-kiŏk gâe̤ng Hók-ciŭ Ùng-huá[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Mìng-kiŏk ngék-siŭ iā sâ̤ dùng-ièu-gŏ̤, sṳ̆k-ngṳ̄, ngiêng-ngṳ̄ gâe̤ng diēng-gó, dó̤i Hók-ciŭ gì ngṳ̄-ngiòng gâe̤ng ùng-huá īng-hiōng iā duâi. Chiông Mìng-kiŏk «Ì-sông-gŏ̤ Cióh-dé» (貽順哥燭蒂), cêu sê gṳ̆ng-gé̤ṳ Hók-ciŭ siŏng-nè̤ng Mā Ì-sông (馬貽順) gì gó-sê̤ṳ piĕng gì. Hiêng-câi Hók-ciŭ-nè̤ng sāi „ì-sông“ (貽順) ciā sṳ̀ lì má nè̤ng găng-giēu-lê, cêu ô sêu Mìng-kiŏk gì īng-hiōng.
Ngiê-dāu lièng-ciék[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
- HÓK-GIÓNG MÌNG-KIŎK UŌNG (Dṳ̆ng-ùng)