Báe̤k-gĭng

Báe̤k-gĭng-chê 北京市
—  Dĭk-hăk-chê  —
Miàng-cê diōng-siā
- Pū-tŭng-uâ	Běijīng Shì
Biék-chĭng diōng-siā
- Gāng-chĭng	Gĭng (京)
Báe̤k-gĭng gì sū-câi. gì ôi-dé Báe̤k-gĭng gì sū-câi.
Cô̤-biĕu: 39°55′N 116°23′E
Guók-gă	Dṳ̆ng-guók
Guāng-hăk  – gâing-ngék  – déng-ngék	16 ciáh kṳ̆ 289 ciáh déng gâe̤ng chŏng
Miêng-cék
- Dĭk-hăk-chê	16,410.5 km2
- Dŭ-huôi-kṳ̆	4,144 km2
Hāi-băk	43.5 m
Ìng-kēu (2018)
- Dĭk-hăk-chê	21,542,000 nè̤ng
- Mĭk-dô	1,312.7/km2
- Dŭ-huôi-kṳ̆	21,450,000
- Dŭ-chê-kuŏng	24,000,000
Dŏ̤-só mìng-cŭk
- Háng-cŭk	95%
- Muāng-cŭk	2%
- Huòi-cŭk	2%
- Mùng-gū-cŭk	0.3%
- Gì-tă	0.7%
Diêng-uâ kṳ̆-mā	10
Uōng-câng	www.beijing.gov.cn

Báe̤k-gĭng-chê (北京市) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siū-dŭ. Báe̤k-gĭng sê Dṳ̆ng-guók gì céng-dê dṳ̆ng-sĭng, iā sê Dṳ̆ng-guók gì lĭk-sṳ̄ ùng-huá miàng siàng, ô săng chiĕng gūi nièng gì lĭk-sṳ̄, ô ngô ciáh huòng-dièu găk cŭ-uái gióng-lĭk siū-dŭ.

Lĭk-sṳ̄

Gó-gṳ̆ng Tái-huò-dâing

Báe̤k-gĭng siàng gì lĭk-sṳ̄ ô săng chiĕng gūi nièng. Chŭng-chiŭ Ciéng-guók sì-kĭ, Gié-guók (蓟國) cêu diŏh gĭng-dáng gì Báe̤k-gĭng dê-kṳ̆ gióng siàng-chê, Iĕng-guók (燕國) páh iàng Gié-guók ī-hâiu, chiĕng siū-dŭ gáu Gié-siàng, giéu Iĕng-dŭ (燕都) hĕ̤k-chiā Iĕng-gĭng (燕京).

Cìng-dièu sèng-hâu diŏh cŭ-uái siék Gié-gâing, sṳ̆k Guōng-iòng-gông (廣陽郡). Să̤-háng kī Guōng-iòng-gông sṳ̆k Hiŭ-ciŭ (幽州). Dĕ̤ng-háng Guŏng-ū-dá̤ diŏh Gié-gâing dé Hiŭ-ciŭ-ché̤ṳ-sṳ̄-buô, 96 nièng bók biéng Guōng-iòng gông-dê. Să̤-céng sèng-hâu, Guōng-iòng-gông gāi ùi Iĕng-guók. Gáu Sĕk-lĕ̤k-guók Hâiu-diêu bô gāi ùi Iĕng-gông. Hiŭ-ciŭ cê̤ṳ-dê chiĕng duōng Gié-gâing, Iĕng-guók gāi Iĕng-gông, gĭng Cièng-iĕng, Cièng-cìng, Hâiu-iĕng gâe̤ng Báe̤k-ngôi bók biéng.

Sùi-dièu Kăi-huòng (開皇) săng nièng (593 nièng) hié Iĕng-gông, Dâi-ngiĕk (大業) săng nièng (607 nièng), gāi Hiŭ-ciŭ ùi Dáuk-gông (涿郡).

Dòng Ū-dáik (武德) nièng-găng, Dáuk-gông bô gāi duōng miàng Hiŭ-ciŭ, Dĭng-guăng (貞觀) nguòng nièng (627 nièng), Hiŭ-ciŭ sṳ̆k Ò̤-báe̤k-dō̤ (河北道), â-dāu bô có̤ Huáng-iòng Ciék-dô-sṳ̄ (范陽節度使) cê̤ṳ-dê. Ăng Lṳ̆k-săng diŏh Ăng-sṳ̄-cĭ-luâng sèng-hâu găk cŭ-uái chĭng Dâi-iĕng huòng-dá̤. Bìng luâng cĭ-hâiu, Hiŭ-ciŭ gŭi Lù-lùng Ciék-cô-sṳ̄ (盧龍節度使).

Lièu Huôi-dùng (會同) nguòng-nièng (938 nièng) diŏh cŭ-uái siék Nàng-gĭng-hiŭ-dŭ-hū (南京幽都府), ùi puôi-dŭ, Kai-tái (開泰) nguòng nièng (1012 nièng) gāi miàng Sék-cĭng-hū (析津府). 1153 nièng, Gĭng-dièu diŏh cŭ-uái ciáng-sék gióng dŭ, miàng-giéu Dŭng-dŭ.

Sìng-gék-sṳ̆-hàng 1216 nièng ciéng-liāng Gĭng-dṳ̆ng-dŭ, Nguòng Cé-nguòng (至元) gāu nièng (1272 nièng), gāi miàng ùi Nguòng-dâi-dŭ (元大都), có̤ Nguòng-dièu gì siū-dŭ.

Mìng chĕ̤, siū-dŭ diŏh Nàng-gĭng, nguòng-dā̤ gì Nuòng-dâi-dŭ gāi miàng Báe̤k-bìng-hū (北平府). Īng-lŏk (永樂) nguòng nièng (1403 nièng) gāi chĭng Báe̤k-gĭng, Īng-lŏk sĕk gāu nièng (1421 nièng) Mìng-dièu ciáng-sék chiĕng-dŭ Báe̤k-gĭng Sông-tiĕng-hū (北京順天府).

Chĭng-dièu iā diâng dŭ Báe̤k-gĭng, sṳ̆k Dĭk-lâ̤-sēng (直隸省).

1911 nièng Sĭng-hái-gáik-mêng hâiu, Dṳ̆ng-huà-mìng-guók diâng dŭ Nàng-gĭng, 1911 nièng 3 nguŏk Báe̤k-iòng-céng-hū chiĕng-dŭ Báe̤k-gĭng. 1928 nièng Báe̤k-huăk-ciéng-cĕng giék-sók cĭ-hâiu, Dṳ̆ng-huà-mìng-guók diâng dŭ Nàng-gĭng, Báe̤k-gĭng gāi Báe̤k-bìng Dĕk-biék-chê.

1949 nièng 1 nguŏk 31 hô̤, Dṳ̆ng-guók Ìng-mìng Gāi-huóng-gŭng ciéng-liāng Báe̤k-bìng. Dùng nièng 9 nguŏk 27 hô̤, Báe̤k-bìng gāi miàng Báe̤k-gĭng. 1949 nièng 1 nguŏk 1 hô̤, Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók dṳ̆ng-iŏng ìng-mìng céng-hū diŏh Báe̤k-gĭng suŏng-gó̤ sìng-lĭk.

Hèng-céng Dăng-ôi

Báe̤k-gĭng dàng ô 14 kṳ̆, 2 gâing:

• Chê-hăk-kṳ̆:
  • Dĕ̤ng-siàng-kṳ̆ (東城區)
  • Să̤-siàng-kṳ̆ (西城區)
  • Dièu-iòng-kṳ̆ (朝陽區)
  • Hŭng-dài-kṳ̆ (豐台區)
  • Siŏh-gīng-săng-kṳ̆ (石景山區)
  • Hāi-diêng-kṳ̆ (海淀區)
  • Muòng-tàu-gău-kṳ̆ (門頭溝區)
  • Bùng-săng-kṳ̆ (房山區)
  • Tŭng-ciŭ-kṳ̆ (通州區)
  • Sóng-ngiê-kṳ̆ (順義區)
  • Chiŏng-bìng-kṳ̆ (昌平區)
  • Dâi-hĭng-kṳ̆ (大興區)
  • Huài-iù-kṳ̆ (懷柔區)
  • Bìng-gók-kṳ̆ (平谷區)
• Gâing:
  • Mĭk-hùng-gâing (密雲縣)
  • Iòng-kéng-gâing (延慶縣)

Dê-lī gâe̤ng Ké-hâiu

Báe̤k-gĭng diŏh Huà-báe̤k Bìng-nguòng să̤-báe̤k gièng, kó̤ Tái-hòng-săng ṳ̀ mĕk gâe̤ng Iĕng-săng săng-mĕk, méng hióng Huà-báe̤k Bìng-nguòng. Gâe̤ng Tiĕng-cĭng siŏng lìng béng cà̤ ké̤ṳk Ò̤-báe̤k-dēng bău kī. Báe̤k-gĭng bìng-gĭng hāi-băk 43.5 mī.

Báe̤k-gĭng ké-hâiu sṳ̆k Ŭng-dâi Gié-hŭng Ké-hâiu

Gĭng-cá̤

2006 nièng Báe̤k-gĭng-chê Guók-nô̤i Sĕng-sāng-cūng-dĭk dăk 7720.3 é nguòng ìng-mìng-bê (dâi-kái) 1000 é mī-nguòng. Báe̤k-gĭng gì dâ̤-săng-sāng-ngiĕk gŭi-muò diŏh Dṳ̆ng-guók dâi-lṳ̆k siàng-chê diē-sié sê dâ̤-ék duâi gì, ciéng buōng-dê sĕng-sāng cūng-dĭk gì 70%.

Báe̤k-gĭng sê Dṳ̆ng-guók dê̤ṳng-iéu gì gĭng-ṳ̀ng dṳ̆ng-sĭng gâe̤ng săng-ngiĕk dṳ̆ng-sĭng cĭ-ék, iā sâ̤ ngṳ̀ng-òng, bō̤-hiēng-gŭng-sĭ gâe̤ng gĭng-ṳ̀ng giĕ-gáiu gì cūng-buô dŭ siék gáu Báe̤k-gĭng. Dùng-sì, iā sâ̤ Dṳ̆ng-guók guók-iū kié-ngiĕk gì cūng-buô gâe̤ng nguôi-cṳ̆ kié-ngiĕk gì Dṳ̆ng-guók cūng-buô iā diŏh Báe̤k-gĭng.

Ùng-huá Ngṳ̄-ngiòng

Tiĕng-dàng Gì-nièng-dâing

Báe̤k-gĭng-uâ

Báe̤k-gĭng buōng-dê nè̤ng gōng Báe̤k-gĭng-uâ, Báe̤k-gĭng-uâ sê Pū-tŭng-uâ gì gĭ-chū huŏng-ngiòng.

Ngiê-sŭk

• Gĭng-kiŏk
• Gĭng-óng-dâi-gū
• Sióng-siăng
• Gīng-tái-làng

Lṳ̄-iù

Cuòng chê tūng-gâe̤ng ô 6 ciáh Sié-gái-mì-sāng, 2 ciáh guók-gă-hŭng-gīng-miàng-séng-kṳ̆, 99 ciáh Cuòng-guók Dê̤ṳng-diēng Ùng-ŭk Bō̤-hô Dăng-ôi.

• Sié-gái-mì-sāng: Diòng-sìng, Gó-gṳ̆ng, Ciŭ-kēu-dáing Mì-cī, Ì-huò-huòng, Tiĕng-dàng, Sĕk-săng-lìng.

Gáu-ṳ̆k

Báe̤k-gĭng sê Dṳ̆ng-guók Gŏ̤-dēng-iêng-hâu dék sâ̤ gì siàng-chê, 2000-2001 nièng-dô Báe̤k-gĭng ô puō-tŭng gŏ̤-dēng hŏk-hâu 59 ciáh, ngièng-géu-sĕng buòi-iōng gĭ-gáiu 177 gă. Gì-dṳ̆ng bău-guák iā sâ̤ ô-miàng gì dâi-hŏk.

• Buô-hông Báe̤k-gĭng cê̤ṳ-miàng dâi-hŏk

Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk	Chĭng-huà Dâi-hŏk	Dṳ̆ng-guók Ìng-mìng Dâi-hŏk	Báe̤k-gĭng Sṳ̆-huâng Dâi-hŏk
Báe̤k-gĭng Iù-diêng Dâi-hŏk	Báe̤k-gĭng Nguôi-guók-ngṳ̄ Dâi-hŏk	Báe̤k-gĭng Hòng-kŭng-hòng-tiĕng Dâi-hŏk	Dṳ̆ng-guók Céng-huák Dâi-hŏk
Dṳ̆ng-guók Nṳ̀ng-ngiĕk Dâi-hŏk	Dṳ̆ng-guók Duòng-muòi Dâi-hŏk	Báe̤k-gĭng Diêng-īng Hŏk-iêng	Dṳ̆ng-iŏng Hié-kiŏk Hŏk-iêng
Dṳ̆ng-iŏng Mī-sŭk Hŏk-iêng	Báe̤k-gĭng Hiĕk-huò Ĭ-hŏk-iêng	Báe̤k-gĭng Lī-gĕ̤ng Dâi-hŏk	Dṳ̆ng-iŏng Cài-gĭng Dâi-hŏk

Wikimedia Commons diē-sié ô gâe̤ng Báe̤k-gĭng ô-găng-guó gì nô̤i-ṳ̀ng.