Ó̤-ciŭ
Ó̤-ciŭ Lièng-băng Commonwealth of Australia
| |
|---|---|
 guók-gì
 guók-hŭi
| |
|
Guók-gŏ̤: Advance Australia Fair "Hióng-sèng mī-lâ̤ gì Ó̤-ciŭ" | |
.svg) | |
| Siū-dŭ | Canberra |
| Có̤i duâi siàng-chê | Sydney |
| Guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng | mò̤ |
| Sìng-nêng gì guók-gă ngṳ̄-ngiòng | Ĭng-ngṳ̄ |
| Céng-hū | lièng-băng, ngiê-huôi-cié, gŭng-ciō lĭk-hiēng |
• guók-uòng | Charles 3-sié |
• cūng-dók | David Hurley |
• cūng-lī | Anthony Albanese |
| Lĭk-huák gĭ-gáiu | Guók-huôi |
| Chăng-ngiê-iêng | |
| Cé̤ṳng-ngiê-iêng | |
| Miêng-cék | |
• Dŭ-liāng | 7,692,024 km2 (2,969,907 sq mi) (dâ̤ 6 miàng) |
• cūi-mĭk (%) | 1.79 |
| Ìng-kēu | |
• 2021 nièng gū-gié |
 23,401,892 (dâ̤ 53 miàng) |
• 2016 nièng puō-că | 23,401,892 |
• Mĭk-dô̤ | 3.4/km2 (8.8/sq mi) (dâ̤ 192 miàng) |
| GDP (PPP) | 2021 nièng gū-gié |
• Dŭ-liāng |
 $1.427 uâng-é (dâ̤ 19 miàng) |
• Bìng-gĭng |
$55,492 (dâ̤ 22 miàng) |
| GDP (mìng-ngiê) | 2021 nièng gū-gié |
• Dŭ-liāng |
$1.611 uâng-é (dâ̤ 13 miàng) |
• Bìng-gĭng |
$62,619 (dâ̤ 9 miàng) |
| Gini (2018 nièng) |
 32.5dṳ̆ng · dâ̤ 16 miàng |
| HDI (2019 nièng) |
0.944 cĭng gŏ̤ · dâ̤ 8 miàng |
| Huó-bê | Ó̤-ciŭ dollar ($) (AUD) |
| Sì-kṳ̆ | UTC+8; +9.5; +10 |
• Hâ-lêng-sì (DST) | UTC+8; +9.5; +10; +10.5; +11 |
| Sì-găng gáik-sék |
dd/mm/yyyy yyyy-mm-dd |
| Kŭi-chiă huŏng-hióng | cō̤ |
| Diêng-uâ kṳ̆-hô̤ | +61 |
| ISO 3166 dâi-hô̤ | AU |
| Uōng-mĭk sáuk-siā | .au |
Ó̤-ciŭ (澳洲, Ĭng-ngṳ̄: Australia), iâ hô̤ lā̤ Ó̤-dâi-lé-ā (澳大利亞) ciòng miàng sê „Ó̤-ciŭ Lièng-băng“ (The Commomwealth of Australia), sê Dâi-iòng-ciŭ dék duâi gì guók-gă. Ĭ gì guók-tū bău-guák Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k, Tasmania dō̤ gâe̤ng hô-gê̤ṳng gì dō̤-sê̤ṳ. Ó̤-ciŭ sê sié-gái gá bó gì guók-gă, sĕng-uăk cūi-cūng cĭng gèng. Siū-dŭ Canberra, dék duâi gì siàng-chê sê Sydney. Guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng sê Ĭng-ngṳ̄.
Ĭng-ngṳ̄ "Australia" ciā miàng sê téng Lá-dĭng-ngṳ̄ "Australis" lì gì, é-sé̤ṳ sê "nàng-huŏng".
Dê-lī
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Ó̤-ciŭ Lièng-băng găh dê-giù nàng-biĕng, Tái-bìng-iòng să̤-nàng gì hāi miêng siông. Guók-tū miêng-cék ô 768 uâng 2 chiĕng 300 bìng-huŏng gŭng-lī, găh sié-gái gà̤-dēng bà̤ dâ̤ 6 miàng, diŏh Dâi-iòng-ciŭ bà̤ tàu-miàng. Ó̤-ciŭ guók-tū dék ciō-iéu gì lâng déng sê Ó̤-ciŭ Dâi-lṳ̆k gâe̤ng Tasmania Dō̤.
Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k găh dê-giù gì nàng biĕng, sê sié-gái dék nâung gì dâi-lṳ̆k. Dâi-lṳ̆k dê-hìng bìng-gĭng hāi-băk găh 350 mī cō̤-êu. Chiĕu guó 1000 mī gì tù-dê gá̤-mò̤ iéng diŏh gōng dâi-lṳ̆k gì 1%, 87% gì tù-dê găh 500 mī â-dā̤, sê sié-gái bìng-gĭng hāi-băk dék ā̤ gì dâi-luk, iâ sê dê-miêng kī-náh dék huāng gì dâi-lṳ̆k. Ô-ciŭ dâi-lṳ̆k gì dê-hìng â̤ buŏng-có̤ dĕ̤ng-buô săng-kṳ̆, dṳ̆ng-buô bàng-nguòng, să̤-buô gà̤-iòng. Dék gà̤ gì ôi-dó̤i sê Ó̤-ciŭ Alps (Australian Alps) gì Kosciusko Săng (Mt. Kosciusko), ô 2,228 mī, iâ sê Ó̤-ciŭ gōng guók dék gà̤ gì ôi-dó̤i.
Dâi-lṳ̆k gì să̤-miêng gâe̤ng nàng-miêng dŭ sê Éng-dô-iòng, dĕ̤ng-nàng miêng sê Tasman Hāi (Tasman Sea), dĕ̤ng miêng sê Tái-bìng-iòng, dĕ̤ng-báe̤k miêng sê Tăng-hù Hāi (Coral Sea), báe̤k miêng sê Arafura Hāi (Arafura Sea) gâe̤ng Timor Hāi (Timor Sea).
Tasmania Dō̤ găh Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k gì dĕ̤ng-nàng miêng Tái-bìng-iòng hāi gà̤-dēng. Dō̤ gà̤-dēng bàng-nguòng cĭng ciēu, nâ ô hāi-gièng gâe̤ng kă̤-kiák ô bàng-nguòng, diông gì dê-huŏng dŭ sê săng.
Ké-hâiu
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]Cūng-lì gōng, Ó̤-ciŭ gì ké-hâiu â̤ buŏng có̤ dṳ̆ng-să̤ buông găng-só̤ kṳ̆ gâe̤ng dĕ̤ng buô gâe̤ng báe̤k buô hāi-gièng dŏ̤ huô kṳ.
Gâe̤ng dê-giù báe̤k biĕng mâ̤ dè̤ng-iông, Ó̤-ciŭ gì tiĕng chéng găh 6~11 nguŏk, tiĕng iĕk găh 12 nguŏk gáu â-nièng 2 nguŏk. Tiĕng chéng sèng-hâiu, báe̤k buô gâe̤ng dṳ̆ng buô gáung huô cĭng ciēu. Tiĕng chéng gì bìng-gĭng ŭng-dô sê: báe̤k buô 24 dô, nàng buô 10 dô. Téng 12 nguŏk kī, tiĕng cêu kiū iĕk lāu, nàng buô ŭng-dô kiū sĭng, ké-hâiu găng-só̤ báe̤k buô hāi-gièng iâ kiū dâung-huô. Tiĕng iĕk gì bìng-gĭng ŭng-dô sê 1 nguŏk, ŭng-dô sê nàng buô 18 dô, báe̤k buô 29 dô, nô̤i-dê ŭng-dô â̤ dăk gáu 30 dô ī-gè̤ng.
Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k sê sié-gái gáung huô dék ciēu gi, gōng nièng bìng-gĭng gáung huô nâ ô 470 hò̤-mī. Gáung huô kṳ̆-mĭk mâ̤ bìng-hèng, dâi-lṳ̆k dĕ̤ng-buô hāi-gièng, să̤-nàng hāi-gièng gáe̤k Tasmania Dō̤ dâung huô dék sâ̤, â̤ dăk gáu 2000 hò̤-mī, dĕk-biék sê Tasmania Dō̤ sā̤ buô săng-kṳ̆ dâung huô dék sâ̤ â̤ dăk gáu 3600 hò̤-mī. Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k să̤ buô gâe̤ng dṳ̆ng buô nô̤i-dê cĭng ciēu dâung huô, dék âng gì Bá̤ek Eyre Hù (North Eyre) gōng nièng gó mâ̤ dâung 125 hò̤-mī.
Hèng-céng kṳ̆-mĭk
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]Ó̤-ciŭ gōng guók buŏng có̤ 2 ciáh dê-huŏng, 6 ciáh ciŭ. Gê̤ṳng Mī-guók dè̤ng-iông, dŏ̤-só ciŭ gâe̤ng dê-huŏng gì gái-siáng áng dê-lī gà̤-dēng gì gĭng-ūi lì uăk, ng sāi áng dê-sié gì săng-mĕk hèng-hióng hĕ̤k ò̤-kă̤ làu-hióng lì uăk.
Dê-huong
- 1 Ó̤-ciŭ Siū-dŭ Dĕk-kṳ̆ (ACT, Australian Capital Territory)
- Ciŭ-hū siék diŏh Canberra
- 2 Báe̤k Liāng-tū (Northern Territory)
- Ciŭ-hū siék diŏh Darwin
Ciŭ
- 1 Sĭng Nàng Wales
- Ciŭ-hū siék diŏh Sydney
- 2 Queensland
- Ciŭ-hū siék diŏh Brisbane
- 3 Nàng Ó̤-ciŭ
- Ciŭ-hū siék diŏh Adelaide
- 4 Victoria
- Ciŭ-hū siék diŏh Melbourne
- 5 Să̤ Ó̤-ciŭ (Western Australia)
- Ciŭ-hū siék diŏh Perth
- 6 Tasmania
- Ciŭ-hū siék diŏh Hobart
Nè̤ng-só gâe̤ng cŭng-gáu
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]Ó̤-ciŭ gōng guók nè̤ng-só mâ̤ guó lâng-chiĕng-uâng, dŏ̤-só sê téng Ĕu-ciŭ lì gì iè-mìng. Tiĕng-ciō-gáu gâe̤ng Ià-sŭ-gáu sê ciō-liù cŭng-gáu.
Nè̤ng-só
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]Ó̤-ciŭ gōng guók nè̤ng-só nâ ô 1,805 uâng. Téng Ĕu-ciŭ Ĭng-guók dēng guók-gă lì gì iè-mìng iéng ciòng-buô nè̤ng-só gì 95%, buōng-iòng gì Ó̤-ciŭ nè̤ng nâ ô 26 uâng, iéng 1.5%. Téng Dṳ̆ng-guók lì gì iè-mìng ô 40 uâng, bók-guó cī-lâng-buŏng Dṳ̆ng-guók nè̤ng tié-láu iè-mìng, nè̤ng-só gū-gié gó â̤ dōng-gèng gó̤.
Ó̤-ciŭ guók-tū kuák ìng-kēu ciēu, bìng-gĭng siŏh bìng-huŏng chiĕng-mī nâ ô 2 ciáh nè̤ng. Nè̤ng dêu gì hìng-sié cĭng mâ̤ bìng-hèng, 90% gì nè̤ng dêu găh hāi-gièng, dĕk-biék sê dĕ̤ng-nàng buô, nô̤i-dê cĭng ciēu nè̤ng dêu, ô gì gó mò̤ nè̤ng dêu. Bók-guó Ó̤-ciŭ sê sié-gái siàng-chê-huá tiàng-dô siŏng-dŏng gèng gì guók-gă cĭ-ék, 70% gì nè̤ng dêu găh siàng-chê, Sydney gâe̤ng Melbuorn gì nè̤ng-só cêu iéng gōng guók nè̤ng-só gì 30%.
Cŭng-gáu
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]Ó̤-ciŭ nè̤ng dŏ̤-só sê téng Ĕu-ciŭ guók-gă lì gì iè-mìng, gó-chṳ̄ Tiĕng-ciō-gáu gâe̤ng Ià-sŭ-gáu sê Ó̤-ciŭ gì ciō-liù cŭng-gáu. Ià-sŭ-gáu găh Ó̤-ciŭ sê dék duâi gì cŭng-gáu, gáu-iū dék sâ̤. Nguòng-lā̤ dék duâi gì gáu-huôi sê Séng-gŭng Cŭng (Anglican), bók-guó Tiĕng-ciō-gáu téng ’80 nièng-dâi kī gáu-iù só-liông chiĕu-guó Séng-gŭng Cŭng, biéng có̤ Ó̤-ciŭ dék duâi gì gáu-huôi. Dáng Ià-sŭ-gáu gáuk puái gáu-huôi gáu-iū kău kī gó̤, gó sê bī Tiĕng-ciō-gáu sâ̤.
Dṳ̀ Ià-sŭ-gáu gâe̤ng Tiĕng-ciō-gáu nguôi, Ó̤-ciŭ gó ô Ĭ-sṳ̆-làng-gáu gâe̤ng Iù-tái-gáu. Huòi-gáu gì gáu-iū dŏ̤-só sê téng Nàng-ā lì gì, Ă-lá-báik guók-gă gì iè-mìng dăng-dō̤ hông Tiĕng-ciō-gáu, ng hông Ĭ-sṳ̆-làng-gáu. Iù-tái-gáu gì gáu-iū gĭ-buōng sê Iù-tái nè̤ng.
Ging-cá̤
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]Ó̤-ciŭ sê gĭng-cá̤ huák-dăk gì guók-gă, guók-mìng sĕng-uăk cūi-bìng siŏng-dŏng gèng.
Ó̤-ciŭ găh kiū kŭi-huák sì-hâiu, gĭng-cá̤ cêng-go̤ lŏ̤h-hâiu, hiā-sì-hâiu gì Ó̤-ciŭ nè̤ng ciō-iéu găh lā̤ có̤-chèng. Iè-mìng kiū sâ̤ ī-hâiu, dṳ̀ lā̤ có̤-chèng, gó ô nè̤ng tō̤-hāi. 18 sié-gī muăk, téng Să̤-băng-ngà īng diē mièng-iòng âiu, Ó̤-ciŭ nè̤ng kiū iōng iòng. Gáu 19 sié-gī 70 nièng-dâi iòng-mò̤ siàng có̤ Ó̤-ciŭ miàng dék tāu gì sāng-pīng. Găh 19 sié-gī 40 nièng-dâi, găh nè̤ng găh Ó̤-ciŭ iâ huák-hiêng dè̤ng-kuóng gâe̤ng gĭng-kuóng, 70 nièng-dâi cé̤ṳng-măh hòng-ngiĕk ô cĭng duâi gì huák-diēng. Cūng-kuāng, Ó̤-ciŭ ciâ la̤ „iòng-mò̤“, „măh“, „uòng-gĭng“ miàng tāu gōng sié-gái.
Hiêng-sì-câi tō̤-gĭng gâe̤ng iòng-mò̤ lâng cṳ̄ng hòng-ngiĕk găh Ó̤-ciŭ gĭng-cá̤ diē-sié gó ièng cĭng dê̤ṳng-iéu gì dê-ôi, bók-guó Ó̤-ciŭ gì cié-cô̤ ngiĕk iâ ī-gĭng huák-diēng kī lì, gáung-tiék, huá-bùi gĭ-gái, gióng-dé̤ṳk-cài-lâiu, ké-chiă, hĭ-gĭng gì cié-cô̤ dŭ cêng gó̤ huák-dăk.
Gău-tŭng
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]Ó̤-ciŭ gău-tŭng huák-dăk, gŭng-diô, tiék-diô, kŭng-ông, hāi-ông dŭ iā huák-dăk.
Gōng guók gŭng-diô ô 100 uâng chiĕng-mī, siàng-chê gâe̤ng hiŏng-â dŭ ô cĭng hō̤ gì gŭng-diô lièng giék. Ó̤-ciŭ gì gŏ̤-sók gŭng-diô ô 30 uâng chiĕng-mī. Dĕ̤ng-nàng buô hāi-gièng siàng-chê cĭ-găng dŭ ô gŏ̤-sók gŭng-diô lièng-giék. Dâi-lṳ̆k dĕ̤ng-buô, dĕ̤ng-nàng buô, Tasmania Dō̤ gâe̤ng să̤-nàng buô Perth hô-gê̤ṳng ô cêng go̤ uòng-chīng gì gŏ̤-sók gung-diô uōng.
Ó̤-ciŭ tiék-diô ô 4 uâng chiĕng-mī dòng, bók-guó tiék-diô dŏ̤-só diŏh dĕ̤ng buô gâe̤ng să̤-nàng buô gì hāi-gièng. Dĕ̤ng-nàng buô Great Dividing Săng-măh (Great Dividing Ra.) nàng-dâung gáu Melbuorn gâe̤ng Adelaide ô iā duâi gì tiék-diô uōng. Să̤-buô gì tiék-diô uōng ciō-iéu găh Perth hó-gê̤ṳng.
Ngiê-dāu lièng-giék
[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]Dâi-iòng-ciŭ guók-gă gâe̤ng dê-kṳ̆ | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ciō-guòng guók-gă |
| .svg) | |||||
| Niū-să̤-làng gì lièng-hiê-băng | |||||||
| dê-kṳ̆ |
| ||||||