跳至內容

Liù-giù-guók

Chók-cê̤ṳ Wikipedia

"Liù-giù-guók" sê siŏh piĕng Bàng-uâ-cê ùng-ciŏng, buóh ché̤ṳ Háng-cê bēng-buōng "琉球國", dók cŭ-uái.
Dâi Liù-giù-guók
(gáu 17 sié-gī)
大琉球國 うふるーちゅーくく[1]

Liù-giù-guók
(téng 17 sié-gī)
琉球國 るーちゅーくく
1350 nièng–1879 nièng
Liù-giù-guók hŭi-ciŏng
hŭi-ciŏng
Liù-giù-guók ê só͘-chāi.
Siū-dŭ Shuri
Guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng Okinawa-ngṳ̄
Tŭng-ê̤ṳng ngṳ̄-ngiòng Okinawa-ngṳ̄, Yaeyama-ngṳ̄, Miyako-ngṳ̄, Yonaguni-ngṳ̄, Nakijin-ngṳ̄, Amami-ngṳ̄
Céng-hū gŭng-ciō-cié
Liù-giù-guók Dṳ̆ng-săng-uòng  
• 1429–1439
Siông Bă-cé
• 1477–1526
Siông Cĭng
• 1587–1620
Siông Nìng
• 1848–1879
Siông Tái
Lĭk-sṳ̄  
• Gióng-lĭk
1350 nièng
• tŭng-ék
1350
• ké̤ṳk Nĭ-buōng chĭng-liŏk
1609 nièng 4 nguŏk 5 hô̤
• ké̤ṳk Nĭ-buōng miĕk lâi
1879 nièng 3 nguŏk 11 hô̤
Miêng-cék
1571 3,454 km2 (1,334 sq mi)
1611 2,223 km2 (858 sq mi)
Ìng-kēu
• 1632
108,958
• 1729
173,969
• 1879
286,787
Huó-bê Kiŭ-mĕ̤k-cièng
cĭ-sèng guók-gă
cĭ-âu guók-gă
Dṳ̆ng-săng Uòng-guók
Nàng-săng Uòng-guók
Báe̤k-săng Uòng-guók
Dâi-nĭk-buōng Dá̤-guók
Dāng sṳ̆k  Nĭk-buōng

Liù-giù-guók (琉球國, Okinawa-ngṳ̄: ルーチュークク) sê siŏh ciáh gô-dā̤ gì guók-gă, găk hiêng-câi Nĭk-buōng Okinawa-gâing gâe̤ng Kagoshima-gâingAmami gùng-dō̤.

Liù-giù diŏh Dài-uăng gâe̤ng Nĭk-buōng cĭ găng, gô-dā̤ hióng Dṳ̆ng-guók dièu-góng. 1609 nièng, Nĭk-buōng gì Satsuma-huăng chĭng-liŏk Liù-giù, giòng-páuk liù-giù iâ hióng ĭ dièu-góng. 1879 nièng, Liù-giù ké̤ṳk Nĭk-buōng miĕk lâi, gāi miàng hô̤ lā̤ Okinawa-gâing.

Liù-giù gâe̤ng Hók-ciŭ gì guăng-hiê iā chĭng, gĭng-dáng Dài-gĕ̤ng gó ô Liù-giù-guāng (琉球館), gô-dā̤ sê dò̤ lā̤ dêu Liù-giù-nè̤ng gì.

Gŏng-gé̤ṳ Liù-giù guăng-huŏng siā gì lĭk-sṳ̄-cṳ̆ «Dṳ̆ng-săng Sié-gáng» (中山世鑑), «Dṳ̆ng-săng Sié-puō» (中山世譜) gâe̤ng «Giù-iòng Gé-sê̤ṳ» (球陽記事) diē-sié gì gōng-huák, Liù-giù gùng-dō̤ sê iù nṳ̄-sìng Amamikyu cháung-cô̤ gì. Gáu-muōi-lāu Amamikyu gì duâi giāng biéng siàng Liù-giù có̤i cā gì guók-uòng, hô̤ lā̤ Tiĕng-sŏng-sê (天孫氏). Tiĕng-sŏng-sê diòng 15 ciáh guók-uòng, ké̤ṳk nè̤ng chuâng-ôi, ciòng-guók duâi luâng. 1187 nièng, iù UrasoeAji Shunten tūng-ék Liù-giù.

Shunten uòng-dièu diòng gáu dâ̤ 3 dâi, niông-ôi ké̤ṳk sìng-siông Eiso. Eiso uòng-dièu diòng gáu dâ̤ 4 dâi guók-uòng Tamagushiku gì sèng-âu, Liù-giù buōng siàng 3 ciáh guók-gă, hô̤ lā̤ Dṳ̆ng-săng (中山), Nàng-săng (南山) gâe̤ng Báe̤k-săng (北山), Tamagushiku nâ tūng-dê có̤i giòng-duâi gì Dṳ̆ng-săng. 1349 nièng, Dṳ̆ng-săng uòng Seii sī lō̤ ī-hâiu, Urasoe gì Aji Satto siông-dài. 1372 nièng, puái nè̤ng hióng Mìng-dièu dièu-góng, 1392 nièng, Mìng Tái-cū puái Mìng-ìng Săng-sĕk-lĕ̤k-sáng kó̤ Liù-giù diêu, dó̤i-chiū hŭ-uái gì huák-diēng. Cī siŏh dêng nè̤ng dŭ diêu diŏh Giū-mī-chŏng (Kume-chŏng) diē-sié, dó̤i Liù-giù gì ngôi-gău góng-hióng iā duâi.

1406 nièng, Dṳ̆ng-săng guók-uòng Bunei ké̤ṳk Nàng-săng gì siŏh ciáh ciŏng-gŭng Siông Bă-cé dṳ̆k lŏk-dài, Siông Bă-cé niông ĭ nông-bâ Siông Sṳ̆-siêu có̤ guók-uòng, gióng-lĭk Dâ̤ 1 Siông-sê Uòng-dièu. Siông Bă-cé diŏh 1429 nièng miĕk săng-guók, tŭng-ék gì Liù-giù-guók cêu ciŏng-uâng sìng-lĭk lāu.

15 gáu 16 sié-gī sê Liù-giù gì uòng-gĭng sì-gĭ, hī sèng-âu gì Liù-giù iā bó, gâe̤ng Dṳ̆ng-guók, Dièu-siēng, Tái-guók dēng dēng guók-gă dŭ ô có̤ sĕng-é. 1469 nièng, guók-uòng Siông Dáik ké̤ṳk dâi-sìng Siông Ièng chuàng-ôi. Ciā Siông Ièng gióng-lĭk Dâ̤ 2 Siông-sê Uòng-dièu. Liù-giù diŏh Siông Ièng gì giāng Siông Cĭng chiū lā̤ có̤i giòng-duâi, páh giâ Yaeyama gâe̤ng Miyako. Ĭ gì giāng Siông Chĭng câi-ôi gì sèng-âu, bô páh giâ Amami gùng-dō̤, cī sèng-âu gì guók-tū miêng-cék có̤i duâi. Nĭk-buōng huák-dông chĭng-liŏk Dièu-siēu gì Ìng-sìng Uŏ-luâng (壬辰倭亂) gì sèng-âu, Liù-giù dĕk-lìng-é dó̤i-chiū Mìng-dièu gâe̤ng Dièu-siēng. 1609 nièng, Nĭk-buōng bó̤-hô Liù-giù, puái buô-dôi kó̤ páh, ciŏng guók-uòng Siông Nìng niăh kó̤, cuòi cêu sê lĭk-sṳ̄ diē-sié gì Gī-iū Uŏ-luâng (己酉倭亂). 2 nièng ī-hâiu ĭng-ôi â̤ giăng Mìng-dièu, bô ciŏng Siông Nìng bóng diōng kó̤. Dáng-sê Nĭk-buōng ciŏng Liù-giù gì Amami gùng-dō̤ dŏk kó̤, bô puái bôi-dôi gāng-sê ĭ gì nô̤i-céng, ciā cuòi ī-hâiu Liù-giù sĭk-cié ī-gĭng biéng siàng Nĭk-buōng gì hô-ṳ̀ng kó̤ lāu.

1871 nièng, Liù-giù gì sùng ĭng-ôi hŭng-tăi piĕu gáu Dài-uăng, sô̤i diŏh sùng diē-sié gì ké̤ṳk Dài-uăng nguòng-cê̤ṳ-mìng tài-sī. Nĭk-buōng ciók ciā dâi-gié páh Dài-uăng, bék Muāng-chĭng sìng-nêng cuòi sê „bō̤ mìng ngiê-gṳ̄“ (保民義舉). Dâ̤ 2 nièng, Nĭk-buōng cêu kĕk cuòi gōng Muāng-chĭng sìng-nêng „Liù-giù sê Nĭk-buōng gì“, dăng-huŏng-miêng ciŏng Liù-giù gáung có̤ ĭ cê-gă gì siŏh ciáh huăng. Liù-giù guók-uòng Siông Tái puái nè̤ng kó̤ Dŭng-gĭng káung-ngiê, Nĭk-buōng nè̤ng ciáh mò̤ chák ĭ. Siông Tái bô puái nè̤ng kó̤ Dṳ̆ng-guók Muāng-chĭng céng-hū hŭ-uái gó̤-câung, có̤i-cṳ̄ng Nĭk-buōng nè̤ng găng-huō-cĕ̤ng-kó̤, găk 1879 nièng ciŏng Liù-giù miĕk lâi.

Hī sèng-âu duâi buô-hông gì Liù-giù nè̤ng dó̤i Nĭk-buōng gì tūng-dê cêng-kó̤ bók-muāng, Nĭk-buōng gì Mìng-dê Tiĕng-huòng â̤ giăng ĭ-gáuk-nè̤ng huāng-káung, ciŏng Siông Tái gâe̤ng ĭ gì gă-cŭk dŭ bōng-gá gáu Dŭng-gĭng kó̤ diû. Iā sâ̤ huāng-dó̤i Nĭk-buōng gì Liù-giù nè̤ng dŭ cāu kó̤ Dṳ̆ng-guók, ô gì găk Báe̤k-gĭng, ô gì găk Tiĕng-cĭng, ô gì găk Hók-ciŭ. Ĭ-gáuk-nè̤ng buóh siŏng niông Dṳ̆ng-guók chók-bĭng kó̤ páh Nĭk-buōng, diŏh Cūng-lī ngà-muòng hŭ-uái tié-lāu gōng tié-lāu gōng. 1894 nièng Gák-ngū Ciéng-cĕng báuk-huák gì sèng-âu, cī siŏh dêng nè̤ng kuóng Muāng-chĭng kó̤ páh Liù-giù, Muāng-chĭng gì huòng-dá̤ mò̤ tiăng. Tiăng gōng Muāng-chĭng gâe̤ng Nĭk-buōng huák-sĕng ciéng-cĕng, huāng-dó̤i Nĭk-buōng gì Liù-giù nè̤ng dŭ iā huăng-hī, āi-uông Muāng-chĭng gì buô-dôi páh guó lì „gāi-huóng Liù-giù“, ciék-guō buô-dôi lièng ōng dŭ mò̤. Có̤i cṳ̄ng Muāng-chĭng páh suŏ kó̤, ciŏng Dài-uăng gák ké̤ṳk Nĭk-buōng, Liù-giù dŭk-lĭk iâ mò̤ hĭ-uông lāu. Lì Dṳ̆ng-guók gì Liù-giù nè̤ng iâ giéng-gáe̤k mò̤ hâi-só, mò̤ niŏh òng cêu dŭ diōng chió lāu.

Liù-giù có̤i gŏ̤ gì tūng-dê-ciā hô̤ lā̤ guók-uòng, Liù-giù nè̤ng gó̤ ĭ „Ushū Ganashii“ (御主加那志) hĕ̤k-ciā „Shuri Ten Ganashi“ (首里天加那志). Uòng-hâiu ô Sashiki Magiri (佐敷間切) gì hŭng-dê, hô̤ lā̤ „Sashiki Aji Ganashi“ (佐敷按司加那志). Tái-cṳ̄ hô̤ lā̤ „Kani Ganashii“ (黄金加那志), bók ĭng-ôi ô Nagagusuku Magiri (中城間切) gì hŭng-dê, hô̤ lā̤ „Nagagusuku Udun“ (中城御殿).

Liù-giù có̤i duâi gì guăng sê niék-céng (摂政), nâ iù uòng-cṳ̄ lì có̤, bók-guó ĭ nâ guāng lā̤-ngì, mò̤ guòng. Sĭk-cié có̤i duâi gì guăng sê săng-sĭ-guăng (三司官), bók hô̤ lā̤ huák-sĭ (法司), siŏng-dŏng Dṳ̆ng-guók gì sìng-siông. Ciā guăng mâ̤ sāi iù uòng-cŭk gì nè̤ng lì có̤. Gái giâ sê biēu-sĕk-ngô-ìng (表十五人), siŏng-dŏng Dṳ̆ng-guók lĕ̤k-buô gì buô-diōng.

Gŭng-sê̤ṳ

[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]

Liù-giù mò̤ ciáng-sék gì buô-dôi, bók-guó ô cê-gă gì cê̤ṳ-ôi ū-cŏng cū-cék. 1554 nièng, gĭng-guó guók-uòng Siông Chĭng gì gāi-gáik, ciáng-sék káuk-dêng ū-cŏng cū-cék gì „Koori Hiki cié-dô“ (庫理・ヒキ制度).

Liù-giù diŏh siū-dŭ Shuri hó-gê̤ṳng siék 12 dôi Hiki (ヒキ), siŏh dôi niék gūi ciáh nè̤ng. Hiki sê guók-uòng gì ôi-dôi, bìng-gĭng buōng siàng 3 cū, 3 ciáh săng-sĭ-guăng siŏh nè̤ng guāng siŏh cū, muōi siŏh cū 4 dôi.

Báe̤k-săng siék Báe̤k-săng găng-siū (北山監守) gì găng-ôi, guāng siŏh ciáh gūi báh nè̤ng gì buô-dôi, cê̤ṳ diŏh Nakijin-siàng.

Gì-tă gì dê-huŏng iù dŏng-dê gì Magiri guăng-uòng cê-gă siék mìng-bĭng cū-cék lì mì-tì dê-ăng.

Hèng-céng dăng-ôi

[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]

Liù-giù gó̤-lòng guók buŏng „3 sēng 36 dō̤“ (三省三十六島). „3 sēng“ sê cī Okinawa-dō̤ gì Dṳ̆ng-săng, Nàng-săng gâe̤ng Báe̤k-săng 3 ciáh buô-hông, ciáng-sék mìng-chĭng (名稱) hô̤ lā̤ Nakagami-hō (中頭方), Shimajiri-hō (島尻方) gâe̤ng Kunigami-hō (国頭方), ciā 3 sēng gì dê-kṳ̆ cêu sê Săng-săng Sì-dâi 3 ciáh guók-gă gì liāng-tū; „36 dō̤“ sê cī Miyako, Yaeyama, Yonaguni, Amami dēng dēng Liù-giù â-dā̤ gì dō̤.

Sĭk-cié „3 sēng 36 dō̤“ diŏh Liù-giù hèng-céng kṳ̆-mĭk diē-sié sê hṳ̆ gì gōng-huák, Liù-giù táu-dā̤ mò̤ siék sēng-ngék gì guăng-uòng gâe̤ng hèng-céng gĭ-gáiu. Liù-giù sĭk-cié có̤i gŏ̤ gì hèng-céng dăng-ôi sê Magiri (間切), diŏh sēng-ngék gì â-dā̤, bók hô̤ lā̤ gông (郡) hĕ̤k-ciā hū (府). Shuri Mifira (首里三平等), Naha (那覇), Tomari () gâe̤ng Kume (久米) ék-buăng cà̤ hô̤ lā̤ „4 hū“, mò̤ sáung diŏh Magiri diē-sié.

Magiri â-dā̤ sê Mura (), iâ hô̤ lā̤ chŏng, sê có̤i dă̤ gì hèng-céng dăng-ôi.

Sĭng-hông cié-dô

[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]

Liù-giù gì sĭng-hô cié-dô diŏh 1509 nièng káuk-dêng, gáu-muōi-lāu huák-lŭk-huá, buōng 9 pīng (品) 18 gā̤ (階).

Liù-giù có̤i gèng gì sê uòng-cŭk, mò̤ diŏh 9 pīng 18 gā̤ diē-sié, ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ Udun. uòng-cŭk buōng Ōji (王子) gâe̤ng Aji (按司) 2 cṳ̄ng, gì-dŭng Ōji sê guók-uòng gì giāng.

Gŏ̤-ngék sê̤ṳ-cŭk gì guăng-ôi téng ciáng 1 pīng gáu cùng 4 pīng, hô̤ lā̤ Samure () hĕ̤k-ciā Yukatchu (良人). Gŏ̤-ngék sê̤ṳ-cŭk gì guăng-ôi ô Ueekata (親方) gâe̤ng Peekumii (親雲上) 2 cṳ̄ng.

Ék-buăng sê̤ṳ-cŭk sê cī ciáng 5 pīng cĭ giâ gì sê̤ṳ-cŭk. Ék-buăng sê̤ṳ-cŭk gì guăng-ôi ô Satunushi Peechin (里之子親雲上), Chikudun Peechin (筑登之親雲上), Satunushi (里之子), Satunushi (里主), Chikudun (筑登之), Shii () gâe̤ng Niya (仁屋) 7 cṳ̄ng.

Ék-buăng sê̤ṳ-cŭk buōng Satunushi gă-cŭk (里之子筋目) gâe̤ng Chikudun gă-cŭk (筑登之筋目) 2 cṳ̄ng. Satunushi gă-cŭk sìng-uòng gì sĭng-guăng sông-sê̤ṳ sê: Chii, Satunushi, Satunushi Peechin, gái gèng cêu sê gŏ̤-ngék sê̤ṳ-cŭk gì Peekumii; Chikudun gă-cŭk sìng-uòng gì sĭng-guăng sông-sê̤ṳ sê: Chii, Satunushi, Chikudun Peechin, gái gèng iâ sê Peekumii.

Gŏ̤-ngék sê̤ṳ-cŭk gâe̤ng ék-buăng sê̤ṳ-cŭk dŭ ô gă-puō, hô̤ lā̤ Keimochi (系持チ), é-sé̤ṳ sê „ô gă-puō gì“. Báh-sáng mò̤ gă-puō, hô̤ lā̤ Mukei (無系). Iâ ô báh-sáng ô gŭng-lò̤, sĭng kó̤ có̤ sê̤ṳ-cŭk, hô̤ lā̤ sĭng-chăng sê̤ṳ-cŭk (新參士族). Sĭng-chăng sê̤ṳ-cŭk có̤i dă̤ gì guăng-ôi sê Niya.

Liù-giù guók-gă liāng-tū iā nâung, mò̤-niĕ-ài huák-diēng nùng-ngiĕk có̤ gĭ-chṳ̄ gì gĭng-cá̤, nâ ô bâing-huák tŭng-guó dó̤i-ngôi mâiu-ê dáik gáu cièng-cài. Liù-giù hióng Dṳ̆ng-guók dièu-góng, dáik gáu iā sâ̤ ŭk-cṳ̆; ĭ gì dê-lī ôi-dê dâe̤ng-iéu, gó-chṳ̄ biéng siàng Nĭk-buōng gâe̤ng Dĕ̤ng-nàng-ā guók-gă dó̤i Dṳ̆ng-guók mâiu-ê gì „cūng dâi-lī“.

Liù-giù hióng Dṳ̆ng-guók chók-kāu Nĭk-buōng gì băh-ngṳ̀ng, chék-ké, dŏ̤ giéng, bìng-hŭng gâe̤ng bù-siéng, ciŏng Dṳ̆ng-guók gì Dṳ̆ng-iŏh, cṳ̀-ké, sĭ-dièu, dè̤ng-cièng mâ̤ gáu Nĭk-buōng gâe̤ng Dièu-siēng, bô ciŏng Dĕ̤ng-nàng-ā, Éng-dô gâe̤ng Ā-lá-báik guók-gă gì să̤-ngiù-gáe̤k, sŭ-mŭk, hiŏng-lâiu, sék, tòng, chiông-ngà dēng dēng gì nó̤h mâ̤ kó̤ Dṳ̆ng-guók, Nĭk-buōng gâe̤ng Dièu-siēng. Liù-giù diŏh hī sèng-âu téng diōng-kāu mâiu-ê diē-sié téng iā sâ̤ cièng, ké̤ṳk nè̤ng hô̤ có̤ „Uâng-guók cĭng-liòng“ (萬國津樑), é-sé̤ṳ sê gī-hù sū-iū buóh siōng có̤ dó̤i-ngôi mâiu-ê sĕng-é gì nè̤ng dŭ â̤ iù ĭ cŭ-uái giàng.

Bók-guó, gáu 1609 nièng Nĭk-buōng chĭng-liŏk Liù-giù ī-hâiu, géng-cīng Liù-giù gâe̤ng Dièu-siēng, Dĕ̤ng-nàng-ā dēng dēng guók-gă có̤-sĕng-é. Liù-giù hióng Dṳ̆ng-guók céng-góng dáik gáu gì nó̤h duâi-buô-hông ké̤ṳk Nĭk-buōng dŏk kó̤, Liù-giù muōng biéng muōng bék. Gĭng-guó Hióng Chiông-hièng (Haneji Chōshū) gâe̤ng Chái Ŭng lâng ciáh nè̤ng gì nū-lĭk, gĭng-cá̤ ciáh kăi-sṳ̄ ô nék-giāng hō̤. Bók-guó, gáu 19 sié-gī, bók kăi-sṳ̄ biéng bék, ngô̤ sī iā sâ̤ nè̤ng, Liù-giù guók-uòng siōng iā sâ̤ huŏng-sék kó̤ giú, dŭ mò̤-niĕ-ài gāi-giók.

Liù-giù có̤i cā mò̤ huó-bê. 1413 nièng, Mìng Sìng-cū sáe̤ng ké̤ṳk Liù-giù „Īng-lŏk Tŭng-bō̤“ (永樂通寶) gì cièng. Téng hī sèng-âu kăi-sṳ̄, Liù-giù sāi dè̤ng-cièng.

Liù-giù ô có̤ guó gūi cṳ̄ng cê-gă gì dè̤ng-cièng, bău-guák Siông Tái-giū có̤ gì Dâi-sié Tŭng-bō̤ (大世通寶), Siông Dáik gì Sié-gŏ̤ Tŭng-bō̤ (世高通寶), Siông Ièng gì Gĭng-ièng Sié-bō̤ (金圓世寶) gâe̤ng Siông Cĭng gì Dṳ̆ng-săng Tŭng-bō̤ (中山通寶). Téng 1656 nièng kăi-sṳ̄, Liù-giù kĕk kiŭ-mĕ̤k-cièng (鳩目錢) có̤ huó-bê. Ciā kiŭ-mĕ̤k-cièng cék-liông iā ngiák, nâ diŏh ĭ cê-gă guók-gă lā̤ sāi.

Dṳ̀-kó̤ cê-gă gì cièng ī-ngôi, Liù-giù iā sāi Dṳ̆ng-guók gì Hùng-ū Tŭng-bō̤ (洪武通寶), Īng-lŏk Tŭng-bō̤, gâe̤ng Nĭk-buōng gì Kuăng-īng Tŭng-bō̤ (寬永通寶).

Liù-giù gì huák-lŭk buōng sṳ̄-hìng gâe̤ng kĭng-hìng (輕刑) 2 cṳ̄ng. Gì-dṳ̆ng, sṳ̄-hìng buōng lìng-dì, tài-tàu, chiŏng-ché̤ṳ (槍刺) 3 cṳ̄ng. Lìng-dì ciŏng-muòng dò̤ lì tài buóh siōng cô̤-huāng gì nè̤ng. Chiŏng-ché̤ṳ sê ciŏng huáng-nè̤ng buŏk diŏh sĕk-cê-gá gà̤-dēng, kĕk chiŏng gék sĭng-câung tài sī, dāng gái ciŏng tàu kāng lâi. Kĭng-hìng buōng liù-huóng, puŏh nĭk-tàu, gĕk (夾), gă (枷, dái gă-sō̤ iù-gă̤), chī (笞, kĕk só̤h páh).

Liù-giù-nè̤ng séng-gák bī-gáu bàng-dĭk, gó-chṳ̄ huák-lŭk bī-gáu gāng-dăng, gó̤-lòng guók dŭ mò̤ siék huák-iêng. Nâ sê ô áng-giông, cêu hióng săng-sĭ-guăng (三司官) gó̤-câung, iù săng-sĭ-guăng lì puáng.

Liù-giù ĭng-ngŏk.
Karate.

Liù-giù sêu gáu Dṳ̆ng-guók, Nĭk-buōng 2 ciáh guók-gă ùng-huá gì īng-hiōng, dáng-sê Liù-giù ô cê-gă dĕk-sáik gì ùng-huá.

Diŏh 1537 nièng gáu 1623 nièng cĭ-găng, Liù-giù biĕng guó lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng tàu buô gì Liù-gŏ̤ cék (琉歌集), hô̤ lā̤ „Omoro sōshi“ (おもろさうし). Gì-dṳ̆ng, „Omoro“ diŏh Liù-giù-ngṳ̄ diē-sié sê „gŏ̤“ gì é-sé̤ṳ. „Omoro sōshi“ diē-sié ô Liù-gŏ̤ 1554 dà̤.

17 sié-gī gì sèng-âu, tṳ̄-cìng (抒情) gì Liù-gŏ̤ dĕk liù-hèng. Liù-gŏ̤ có̤i sèu gì iông-sék sê 8, 8, 8, 6 ciŏng-uâng gì 30 ĭng iông-sék, gâe̤ng Nĭk-buōng gì Huò-gŏ̤ (和歌) cĭng chiông.

Liù-giù nè̤ng sāi siŏh cṳ̄ng miàng-cê hô̤ có̤ „sanshin“ (三線) gì kìng. Ciā sanshin sê iù Dṳ̆ng-guók gì săng-hièng (三弦) huák-diēng lì gì, gáu-muōi-lāu diòng gáu Nĭk-buōng gì Kyūshū, huák-diēng siàng „shamisen“ (三味線).

Liù-giù gì gĕ̤ng-ngiê sêu gáu Hók-gióng cĭng duâi gì īng-hiōng, Liù-giù chék-ké cêu sê téng Hók-ciŭ gì tuák-tăi chék-ké huák-diēng lì gì.

Mìng-dièu gì sèng-âu, Mìng-ìng Săng-sĕk-lĕ̤k-sáng ciŏng Dṳ̆ng-guók ū-sŭk dái gáu Liù-giù, huák-diēng siàng Liù-giù cê-gă gì ū-sŭk „tii“ (ティー), có̤i muōi huák-diēng siàng gĭng-dáng gì Karate.

Ĭ-hŏk gâe̤ng gié-sŭk

[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]

Liù-giù gì ĭ-hŏk sêu gáu Hók-gióng gì īng-hiōng. Gô-dā̤ iā sâ̤ Nĭk-buōng gì ĭ-sĕng gĭng-guó Liù-giù kó̤ Hók-gióng hŏk-sĭk, ô gì ĭ-sĕng ĭng-ôi hŭng-tăi mò̤-niĕ-ài kó̤ Hók-gióng, cêu làu diŏh Liù-giù. Bī-gáu chók-miàng gì sê ciŏng-muòng ké̤ṳk Siông Nìng káng-bâng gì ĭ-sĕng Yamazaki Nikyū (山崎 二休).

Liù-giù lĭk-sṳ̄ diē-sié iâ ô iā sâ̤ chók-miàng gì ĭ-sĕng, gì-dṳ̆ng cĭng sâ̤ nè̤ng ô kó̤ Dṳ̆ng-guók liù-hŏk guó. «Giù-iòng Gé-sê̤ṳ» (球陽記事) diē-sié gōng, Liù-giù puái guó nè̤ng kó̤ Hók-ciŭ ŏ̤k nô̤i-kuŏ, ngôi-kuŏ, dê tiĕng-huă dēng-dēng gì ĭ-lièu gié-sŭk. 1846 nièng, Liù-giù ĭ-sĕng Nakachi Kijin (仲地 紀仁) hióng diòng-gáu-sê̤ṳ Bernard Jean Bettelheim ŏ̤k cṳ̄ng-ciŏ (種珠, cṳ̄ng ngù-dâiu) dê tiĕng-huă gì huŏng-huák.

1787 nièng, Liù-giù nè̤ng Tobi Asato (飛び安里) huák-mìng siŏh gá hĭ-gĭ.

Utaki.

Liù-giù nè̤ng sáng Liù-giù sìng-dô̤, Nĭk-buōng sìng-dô̤, Hŭk-gáu gâe̤ng Dô̤-gáu, ī-hâiu iâ ô nè̤ng sáng Gĭ-dók-gáu.

Liù-giù sìng-dô̤ sê Liù-giù nè̤ng buōng-dā̤ cê-gă gì cŭng-gáu, bău-guák bái cū-cŭng, sáng Utaki (御嶽), sáng Niraikanai (ニライカナイ), sáng Onarigami (おなり神) dēng dēng. Áng Liù-giù sìng-dô̤ gì gōng-huák, nè̤ng sī kó̤ ī-hâiu â̤ kó̤ Niraikanai diē-sié kó̤, biéng siàng siŏh ciáh bō̤-bé gă-dìng gì sìng. Ciā sìng â̤ diâng-gĭ diōng cê-gă chió lā̤ kó̤ ché̤ṳ siŏh ché̤ṳ, bō̤-bé gă-dìng bìng-ăng. Gó-chṳ̄ Liù-giù nè̤ng gâe̤ng Dṳ̆ng-guók nè̤ng siŏh iông, â̤ gṳ̆ng sī gì cū-cŭng. Liù-giù nè̤ng dĕk-biék sáng săng-cūi gâe̤ng sĕng-lìng gì sìng, cuòi cêu sê Utaki séng-iōng. Liù-giù nè̤ng iâ gâe̤ng Hók-gióng siŏh iông sáng tū-dê-gŭng (土地公), Liù-giù nè̤ng gó̤ ĭ „Tudiikuu“ (トゥティークー).

Diŏh Liù-giù sìng-dô̤ diē-sié, nṳ̄-gái gì dê-ôi iā gèng. Liù-giù sìng-dô̤ gì cié-sṳ̆ (祭司) hô̤ lā̤ Noro (ノロ), mìng-găng gì ŭ-sṳ̆ (巫師) hô̤ lā̤ Yuta (ユタ). Ciòng guók có̤i gŏ̤ gì Noro sê Kikoe Ōkimi (聞得大君), ék-buăng iù guók-uòng gì ciā-muói hĕ̤k-ciā lâu-mā lì có̤.

Hŭk-gáu chă-bók-dŏ̤ găk 13 sié-gī gì sèng-âu diòng gáu Liù-giù. Ièng-gáe̤k-sê (圓覺寺), Tiĕng-uòng-sê (天王寺) gâe̤ng Tiĕng-gái-sê (天界寺) cà̤ hô̤ lā̤ „Liù-giù 3 duâi sê“, dáng-sê diŏh Dâ̤-nê-ché̤ṳ Sié-gái Dâi-ciéng gì sèng-âu, Nĭk-buōng nè̤ng kī gŭng-sê̤ṳ gĭ-dê diŏh cŭ-uái, có̤i-cṳ̆ng cī 3 ciáh sê ciòng-buô dŭ ké̤ṳk Mī-guók hĭ-gĭ cá sáng-dáu lāu.

Liù-giù nè̤ng iâ sáng Dô̤-gáu, ô bái cū-cŭng gâe̤ng dáh-cāi gì sĭk-guáng. Chiông Nā-gŭng, Nā-bò̤, Lìng-cūi-nā̤, Dìng Siông-cṳ̆ gâe̤ng Mā-cū ciŏng-uâng Hók-gióng gì dô̤-gáu sìng, dŭ ô Liù-giù nè̤ng kī miêu lì bái.

1622 nièng, tàu ciáh Gĭ-dók-gáu diòng-gáu-sê̤ṳ lì Liù-giù gì Yaeyama diòng-gáu. 1844 nièng, Huák-guók diòng-gáu-sê̤ṳ Théodore-Augustin Forcade lì Liù-giù, ĭ sê tàu ciáh gáu Okinawa-dō̤ diòng-gáu gì nè̤ng. 1846 nièng, Ĭng-guók nè̤ng Bernard Jean Bettelheim lì Okinawa diòng-gáu, diŏh cŭ-uái hŏk-sĭk Okinawa-ngṳ̄, ĭ sê sié-gái gà̤-dēng tàu ciáh kĕk Okinawa-ngṳ̄ huăng-ĭk «Séng-gĭng» gì nè̤ng.

Guók-uòng Liĕk-biēu

[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
Liù-giù guók-uòng liĕk-biēu
miàng-cê Háng-cê câi-ôi
Shunten uòng-dièu
Shunten 舜天 1187–1237
Shunbajunki 舜馬順熈 1238–1248
Gihon 義本 1249–1259
Eiso uòng-dièu
Eiso 英祖 1260–1299
Taisei 大成 1300–1308
Eiji 英慈 1309–1313
Tamagusuku 玉城 1314–1336
Seii 西威 1337–1354
Satto uòng-dièu
Dṳ̆ng-săng guók-uòng
Satto 察度 1355–1397
Bunei 武寧 1398–1406
Haniji uòng-dièu
Báe̤k-săng guók-uòng
Haniji 怕尼芝 1322?–1395?
Min 1396?–1400
Hananchi 攀安知 1401?–1416
Ofusato uòng-dièu
Nàng-săng guók-uòng
Ofusato 承察度 1314–1398
Oueishi 汪英紫 1398?–1402
Ououso 汪応祖 1403?–1413
Tafuchi 達勃期 1413?–1414?
Taromai 他魯毎 1414?–1429
Dâ̤ 1 Siông-sê uòng-dièu
Liù-giù-guók Dṳ̆ng-săng-uòng
Siông Sṳ̆-siêu 尚思紹 1407–1421
Siông Bă-cé 尚巴志 1422–1439
Siông Dṳ̆ng 尚忠 1440–1442
Siông Sṳ̆-dăk 尚思達 1443–1449
Siông Gĭng-hók 尚金福 1450–1453
Siông Tái-giū 尚泰久 1454–1460
Siông Dáik 尚徳 1461–1469
Dâ̤ 2 Siông-sê uòng-dièu
Liù-giù-guók Dṳ̆ng-săng-uòng
Siông Ièng 尚円 1470–1476
Siông Sŏng-ŭi 尚宣威 1477
Siông Cĭng 尚眞 1477–1526
Siông Chĭng 尚清 1527–1555
Siông Nguòng 尚元 1556–1572
Siông Īng 尚永 1573–1586
Siông Nìng 尚寧 1587–1620
Siông Hŭng 尚豊 1621–1640
Siông Hièng 尚賢 1641–1647
Siông Cék 尚質 1648–1668
Siông Dĭng 尚貞 1669–1709
Siông Iáh 尚益 1710–1712
Siông Géng 尚敬 1713–1751
Siông Mŭk 尚穆 1752–1795
Siông Ŭng 尚温 1796–1802
Siông Sìng 尚成 1803
Siông Hô̤ 尚灝 1804–1828
Siông Ṳ̆k 尚育 1829–1847
Siông Tái 尚泰 1848 – 1879

Chăng-kō̤

[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]
  1. 琉球国金石文献述略. 中国社会科学院古代史研究所. 2018-12-25 [2021-12-18]. (nguòng-sṳ̄ nô̤i-ṳ̀ng còng-dŏng diŏh 2021-12-18) (中文(简体)). 
  • 真境名安興『沖縄一千年史』(真境名安興全集第一巻)琉球新報社 1993年
  • 『沖縄門中大事典』那覇出版社 1998年 ISBN 4-89095-101-6
  • 上里隆史、「古琉球の軍隊とその歴史的展開」『琉球アジア社会文化研究』 5号 p.105-128, 2002-10, 琉球アジア社会文化研究会, NAID 40005617274

Ngiê-dāu lièng-giék

[Siŭ-gāi | Gāi nguòng-mā]